Τα γενικά της αποκριάς και τι γινόταν στον ενετικό Χάνδακα

Αποκριά σημαίνει αποχή από το κρέας, αν και εμείς κάνουμε το ακριβώς αντίθετο! Στα λατινικά ταυτίζεται με το καρναβάλι, καθώς αυτή η λέξη προέρχεται από το carne, που σημαίνει “κρέας”, και το ρήμα vale, που σημαίνει «περνώ» και έχει τις ρίζες της στις παγανιστικές τελετουργίες των αρχαίων Ελλήνων και τις εκδηλώσεις προς τιμή του Διονύσου.

Περίοδος εκτόνωσης, περίοδος κατά την οποία προσπαθούμε να ξεφύγουμε από την καθημερινότητά μας και να εκδηλώσουμε τα πάθη μας με τη βοήθεια της μεταμφίεσης. Και την είχαμε πάντα τόση ανάγκη αυτή την εκτόνωση, που ούτε καν ο Χριστιανισμός δεν κατάφερε να «θάψει» τα καρναβάλια. Αντίθετα, τα ενσωμάτωσε στη λατρεία της χριστιανικής πίστης, συνδέοντάς τα με την τελευταία περίοδο κρεατοφαγίας και διασκέδασης, πριν αρχίσει η νηστεία της Σαρακοστής.

Κάποτε, παλιότερα, εκτός από τα συμπόσια, τις διασκεδάσεις, τα χοιροσφάγια, τη θύμηση των νεκρών, κύριο χαρακτηριστικό των Απόκρεω στα χωριά και τις γειτονιές των αστικών κέντρων ήταν οι μεταμφιέσεις, οι «μουτσούνες», κυρίως με μακιγιάζ και μουντζούρα από τον πάτο του «λεβετιού».

Αυτά συνδυάζονταν με αθυροστομίες, με θεατρικούς διαλόγους, με παρουσίαση διαφόρων δρώμενων. Αναβίωναν προλήψεις και δεισιδαιμονίες, ακούγονταν άσεμνα τραγούδια, γίνονταν εικονικές δίκες.

Οι άνθρωποι αντάλλαζαν επισκέψεις, έβρισκαν την ευκαιρία της επικοινωνίας και διασκέδαζαν.

Μεταμφιέζονταν συχνά σε «μπούλες», οι άντρες ντύνονταν γυναίκες και οι γυναίκες άντρες, αναπαρίσταναν ό,τι μπορεί να φανταστεί κανείς, έφτιαχναν τις συντροφιές τους και γύριζαν από σπίτι σε σπίτι.

Τους δέχονταν, τους κερνούσαν, αντάλλαζαν αστεία και προσπαθούσαν να τους κάνουν να φανερώσουν το πρόσωπό τους.

Ένα από τα συχνά θέματα ήταν η αναπαράσταση του γάμου. Γίνονταν εικονικοί γάμοι ανάμεσα στα χωριά και οι γαμήλιες πομπές ξεκινούσαν από το ένα για να πάνε στο άλλο. Ο γαμπρός με το άλογο κι από κοντά ο κουμπάρος και γύρω οι συμπέθεροι. Συναντιόταν με την πομπή της νύφης και γινόταν τρικούβερτο γλέντι…με όλα τα συνακόλουθα…. Ο επικεφαλής της πομπής, ο σταχτιάρης κράταγε σακούλι με στάχτη, για να ρίχνει σ’ αυτούς που ήθελαν να παρεμποδίσουν την πομπή, να παρεμποδίσουν το γάμο. Έτσι παρέμεινε η φράση «Μας έριξε στάχτη στα μάτια».

Το γαϊτανάκι, ήταν γνωστό σε πολλές περιοχές. Ένα ψηλό ξύλο, με δεμένες πολύχρωμες κορδέλες. Κάθε κορδέλα και χορευτής με την παραδοσιακή του στολή. Και ρυθμοί χορευτικοί να οδηγούν τα βήματα γύρω από τα γαϊτανάκι.

Την τελευταία εβδομάδα κυκλοφορούσαν μασκαράδες διάβολοι, κακομούτσουνοι με σχισμένα σκούρα ρούχα ή προβιές και γουρουνοδέρματα, ουρές και κέρατα, με δρεπάνια, τσουγκράνες κι άλλα εργαλεία διέσχιζαν τους δρόμους και καμώνονταν ότι παίρνουν τις ψυχές. Έθιμα όλα αυτά, που μας λένε ότι τίποτα δεν χάνεται σ’ αυτόν τον κόσμο και μέσα στον δικό του χρόνο.

Ας έρθουμε τώρα στα δικά μας…από το νερατζοπόλεμο των Ενετών στους αυγοπόλεμους του 1924 κι από τα πρώτα καρναβάλια στο τουρκοκρατούμενο Ηράκλειο μέχρι τα ξέφρενα γλέντια της δεκαετίας του ’50. Υπήρξαν περίοδοι που το καρναβάλι στο Ηράκλειο ήταν προορισμός, ο Αθηναϊκός τύπος φιλοξενούσε καταχωρήσεις και διαφημίσεις για εκδρομές με προορισμό την πόλη μας.

ΑΠΟΚΡΙΕΣ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΕΝΕΤΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ

Η ενετική Candia είχε έντονο άρωμα Βενετίας. Νερατζοπόλεμοι και πορτοκαλοπόλεμοι, έφιππες ξιφομαχίες και κονταροχτυπήματα, μουσικές και πολύ θέατρο.

Όπως περιγράφει ο Τζουάνες Παπαδόπουλος, Κρητικός από τον Χάνδακα που βρέθηκε πρόσφυγας στη Πάντοβα μετά την κατάληψη του νησιού από τους Οθωμανούς το 1669: «Και τις Απόκριες, παρά την πολύ μεγάλη τους κατανάλωση στο σπίτι του καθενός, μπορώ ωστόσο να διαβεβαιώσω ότι οι τεχνίτες και άλλοι άνθρωποι του λαού μάζευαν στα σπίτια τους ένα σωρό καλάθια γεμάτα πορτοκάλια, χωρίς να χρειαστεί να τ’ αγοράσουν, με μόνο σκοπό να παίξουν μεταξύ τους πορτοκαλοπόλεμο στις γιορτές του καρναβαλιού, και θα ’καναν το ίδιο και με τα λεμόνια, αν δεν ήταν επικίνδυνα έτσι σκληρά που είναι. Και ήταν φορές, την ώρα που διασκέδαζαν παίζοντας πορτοκαλοπόλεμο, που περνούσε κανείς με αστεία μάσκα και φορεσιά, πεζός ή καβαλάρης, και, ενώ θα μπορούσε να είναι κάποιος ευγενής, του πετούσαν πορτοκάλια χωρίς δισταγμό και τον έπαιρναν από πίσω, όπως άλλωστε ανταπέδιδαν κι εκείνοι οι ευγενείς, που ήταν εφοδιασμένοι με πορτοκάλια σε σάκους κρεμασμένους από τα λουριά στα καπούλια του αλόγου τους και πήγαιναν επίτηδες για να τους επιτεθούν· καμιά φορά οι βολές των πορτοκαλιών πετούσαν πέρα τη μάσκα από τη μύτη των ευγενών, χωρίς να γίνει φασαρία ή να πειραχτεί κανείς».

ΟΙ "ΚΕΚΛΕΙΣΜΕΝΩΝ ΤΩΝ ΘΥΡΩΝ" ΓΙΟΡΤΕΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΔΗΜΟΣΙΟ ΚΑΡΝΑΒΑΛΙ: Ο "ΣΚΑΧΤΡΗΣ" ΤΟΥ 1883

Μετά την παράδοση του Χάνδακα στους Οθωμανούς, ο κόσμος μουδιασμένος ξέχασε τις Αποκριές. Όσο περνούσαν τα χρόνια, αυτή η αρχέγονη επιθυμία για διασκέδαση και ξαλάφρωμα άρχισε δειλά δειλά να εκδηλώνεται, στην αρχή σε σπίτια και από σπίτι σε σπίτι κρυφά, με φόβο μην τους πιάσουν οι Τούρκοι. Φυσικά, βασικό θέμα ήταν οι κατακτητές. Οι άντρες φορούσαν φέσια και σαλβάρια και έβαζαν «μουστάκιες» ή έβαφαν μαύρο το πρόσωπο τους παριστάνοντας τους «αράπηδες». Οι γυναίκες φορούσαν φερετζέδες και μιλάγιες και παρίσταναν τις χανούμισσες.

Τα τελευταία χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας και ιδιαίτερα μετά την ψήφιση του Οργανικού Νόμου το 1868 και τη Σύμβαση της Χαλέπας 10 χρόνια μετά, το 1878, τα γλέντια έγιναν συχνότερα και οι μεταμφιεσμένοι δεν φοβούνταν πια να κυκλοφορήσουν στους δρόμους.

Το 1883 έγινε στο Ηράκλειο το πρώτο δημόσιο καρναβάλι με την ευλογία του Μητροπολίτη Κρήτης Τιμόθεου Καστρινογιαννάκη. Οι καρναβαλιστές ήταν μόνο άντρες, κάποιοι από τους οποίους φορούσαν τσεμπέρια ντυμένοι «γυναίκες».

Ο Ζαχαρίας Πρακτικίδης στη «Χωρογραφία της Κρήτης» αναφέρει πως όταν η ομάδα των Καλτιριμιτζίδων ζήτησε από τον Τιμόθεο να οργανώσει εορταστικές εκδηλώσεις στο καρναβάλι του 1883, «ύψωσε τους οφθαλμούς και τας χείρας προς τον ουρανόν και με τη βροντώδη φωνήν του επεκαλέσθη τας ευλογίας του Υψίστου επ΄αυτώ τω ομίλω και του όλου ποιμνίου και της χειμαζομένης πατρίδος». Τους έδωσε κι «εν χρυσούν νόμισμα, όπως πίωσιν εις την υγείαν του και τοις συνέστησε να διασκεδάσωσιν ησύχως και αξιοπρεπώς».

Η πομπή ξεκίνησε πίσω από τον μικρό Άγιο Μηνά και συνέχισε την παρέλαση στην Πλατιά Στράτα, τον μοναδικό δρόμο όπου γίνονταν δημόσια θρησκευτικές εκδηλώσεις των χριστιανών. Οι χριστιανοί είχαν λάβει τα μέτρα τους και είχαν επιστρατεύσει τους γενναίους «Καλντιριμιτζίδες» για να προστατεύσουν το καρναβάλι από τυχόν ταραχοποιούς Οθωμανούς. Αρχηγός τους ήταν το «πρωτοπαλίκαρο του Κάστρου» ο Ιωάννης Σαατσάκης ή Γιαννίκος που είχε την φήμη του «τρομοκράτη» των Τούρκων. Όπως θυμάται ο ζωγράφος Ευάγγελος Μαρκογιαννάκης, το σύνθημα του Γιαννίκου ήταν: «Αβάντσο οι Καβαλιέροι και σόττο οι ντάμες!». Στην αρχή της πομπής ήταν ο «Σκάχτρης» (ξυλοπόδαρος), δίπλα του προχωρούσαν οι «πατσούροι» που φορούσαν μουτσούνες από προβιές και κρατούσαν βούκινα και χοντρές αλυσίδες, ακολουθούσε το γαϊτανάκι και η διάσημη μπάντα της εποχής, «Τα Καλά Παιχνίδια του Μεγάλου Κάστρου».

Ενώ ο κόσμος πανηγύριζε κατενθουσιασμένος, οι μαρτυρίες μας πληροφορούν ότι οι τουρκοκρητικοί, έξαλλοι, ζήτησαν από τον Πασά να σταματήσει το πανηγύρι. Ο Κιουρδ Εσάτ Πασάς σταμάτησε το καρναβάλι, κάλεσε τους καρναβαλιστές πριν ολοκληρωθεί η παρέλαση και τελικά, παρά την οργή των τουρκοκρητικών, η παρέλαση ολοκληρώθηκε με την έγκριση του Πασά. Οι καρναβαλιστές, για να ευχαριστήσουν τον Πασά, χόρεψαν μπροστά του ένα πηδηχτό και πρώτος έσυρε τον χορό ο ξακουστός Μιχαήλ Ζαχαριάδης, ευθυτενής σαν κυπαρίσσι, σοβαρός και ρυθμικός. Τον διαδέχτηκε ο Γιαννίκος αλλά αυτός μάλλον πετούσε παρά χόρευε. «Πηδά υπεράνω του κύκλου, ίπταται εις τα χέρια και τους ώμους των χορευτών με ισορροπίαν αξιοθαύμαστον καταπλήσσων διά της ταχύτητος και της ευστροφίας του…».

Υ.Γ. Ευχαριστώ για την αποδοχή της χθεσινής ανάρτησης. Η συνέχεια αύριο. Με αφορμή κάποια σχόλια, θέλω να διευκρινίσω ότι το κείμενο αποτελεί προφορική παρουσίαση μαζί με διαφάνειες, οι οποίες δεν είναι πάντα "δεμένες" με την ανάγνωση του κειμένου, ειδικά όταν δεν υπάρχει φωτογραφικό υλικό. Φυσικά και δεν υπήρχε τρακτέρ το 1908 στο Ηράκλειο, ούτε και πουθενά αλλού στην Ελλάδα υποθέτω!!! Ωστόσο για όσους ενδιαφέρονται ειδικά για την ιστορία των τρακτέρ, να τον πηροφορήσω ότι το πρώτο ελληνικό τρακτέρ κατασκευάστηκε το 1919. Η φωτογραφία λοιπόν απλά έδειχνε ένα αποκριάτικο "άρμα" με θέμα τον γάμο, γι αυτό και πρόβαλλα τη διαφάνεια. Άλλωστε όπως θα έχετε διαπιστώσει δεν γράφω πουθενά λεζάντες.