Ανάκτορο των Μαλίων: Ξενάγηση στο αρχαιότερο μινωικό παλάτι

Το νησί που μετέδωσε τα φώτα του, τον πολιτισμό του και την αυτοκρατορική του αίγλη πριν από 4.000 χρόνια, γεμάτο από ανάκτορα, βασιλικές δυναστείες και έναν εξαιρετικό πολιτισμό, είναι γνωστό ότι διαθέτει παλάτια που η φήμη τους εξαπλώθηκε από τότε σε όλες τις Κυκλάδες και πέρα από την επικράτεια της Κρήτης. Το πιο παλιό, όπως λέγεται, μινωικό ανάκτορο, που άρχισε να κατασκευάζεται το 1900 π.Χ. ενώ δείγματα κεραμικής που βρέθηκαν στην περιοχή φτάνουν το 3000 π.Χ, είναι το περίφημο Ανάκτορο των Μαλίων, το οποίο είναι ένα από τα τρία μεγαλύτερα της Κρήτης - τα άλλα δύο είναι της Κνωσού και της Φαιστού.

Στόχος, μάλιστα, είναι το ανάκτορο των Μαλίων μαζί με αυτά της Κνωσού και της Φαιστού, το αντίστοιχο στη Ζάκρο, τα Χανιά και τη Ζώμινθο, να είναι υποψήφια για την ένταξη στην UNESCO ως Μνημεία Παγκόσμιας Πολιτισμικής Κληρονομιάς. Για τον λόγο αυτό το υπουργείο Πολιτισμού διαθέτει 4 εκατ. ευρώ για έργα στο ανάκτορο, με εκτεταμένα έργα αναστήλωσης, συντήρησης, στερέωσης και νέων διαδρομών καθώς και αντιπλημμυρικά έργα, όπως πρόσφατα ανακοινώθηκε, δίνοντάς μας την αφορμή να θυμηθούμε τι είναι αυτό που καθιστά τα Μάλια ένα σπουδαίο τοπόσημο όχι μόνο για την Κρήτη, αλλά για τον παγκόσμιο πολιτισμό συμφωνα με το protothema.gr.

Παγκόσμια αίγλη

Στην καρδιά της Κρήτης, στους πρόποδες μιας οροσειράς όπου συνήθιζαν οι Μινωίτες να χτίζουν τα ανάκτορά τους, επιλέγοντας συνήθως πεδινές περιοχές που βρίσκονταν κοντά σε λιμάνια, δεσπόζει το επιβλητικό ανάκτορο των Μαλίων. Χτισμένο πάνω σε μια βραχώδη έκταση, που καταδεικνύει ότι κάποια σχέση είχε με την περίφημη Μίλατο, την πόλη του Σαρπηδόνα, γιου του Δία και της Ευρώπης, ξεχωρίζει για τη στρατηγική γεωγραφική του θέση, αλλά και την τεράστια έκτασή του. Απλωμένο σε πάνω από 7.500 τ.μ., το ανάκτορο άρχισε να χτίζεται το 1900, ενώ στο 1700 π.Χ. επήλθε η καταστροφή του λόγω των μεγάλων σεισμών που ισοπέδωσαν την Κρήτη, σύμφωνα με μαρτυρίες πολλών αρχαιολόγων, όπως του Εβανς.

Μιλώντας για την ιδιαίτερη ανάπτυξη που είχαν οι Μινωίτες την περίοδο εκείνη, δηλαδή στη Μέση Εποχή του Χαλκού, ο αείμνηστος αρχαιολόγος Γιάννης Σακελλαράκης στο βιβλίο «Κρήτη: Ιστορία και Πολιτισμός» έκανε λόγο για έναν ιδιαίτερα προηγμένο πολιτισμό που μεγάλα δείγματά του έχουμε στα Μάλια, καθώς εκεί «σώζονται λείψανα της Μεσομινωικής Περιόδου, κυρίως στο βορειοδυτικό τμήμα του ανακτόρου. Διατηρούνται τα θεμέλια της πρόσοψής του και ακόμη μερικές ευρύχωρες αίθουσες που συνδυάζονται με μικρές εσοχές», επιβεβαιώνοντας κι αυτός τις ημερομηνίες που θέλουν τα Μάλια να δεσπόζουν στη Μινωική Κρήτη - και όχι μόνο.

Οι θησαυροί

Ολα δείχνουν ότι επρόκειτο για ένα ανάκτορο-πόλη, με τη ζωή των κατοίκων να κυλά σύμφωνα με τους κανόνες των μινωικών ανακτόρων, διατηρώντας παράλληλα τις ίδιες συνήθειες και γιορτές: οι Μινωίτες ήταν χαρούμενοι άνθρωποι, με αγάπη για τη φύση και τις διασκεδάσεις, λάτρεις της κομψότητας και των παιχνιδιών (βλέπε ζατρίκιο, ένα πρώιμο είδους σκακιού που δεσπόζει στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Κρήτης), αλλά και με ιδιαίτερη αγάπη για τις ωραίες γεύσεις. Ετσι, από το ανάκτορο δεν έλειπαν τα ιερά και οι ιδιαίτεροι χώροι για τις άλλες τελετές, τις γιορτές και τους αγώνες, όπως τα περίφημα ταυροκαθάψια, η λότζια, δηλαδή υπερυψωμένο δωμάτιο, θεατρικοί χώροι, οι αποθήκες και τα ιδιαίτερα βασιλικά δωμάτια. Ολα αυτά φαίνονται να κυριαρχούν στο περίφημο ανάκτορο, που μπορεί να μην αναστηλώθηκε με αμφισβητήσιμες παρεμβάσεις, όπως η Κνωσός από τον Εβανς, ώστε να είναι απόλυτα εμφανές στους επισκέπτες, αλλά διατηρεί αυτούσια την αίγλη του με σαφή μεγαλοπρέπεια. Ετσι, μπορεί ακόμα να διακρίνει κανείς τον βωμό στην κεντρική αυλή, να δει τον κέρνο, δηλαδή την κυκλική λίθινη κατασκευή που υπάρχει στο κέντρο της αίθουσας, και να φανταστεί πώς προσεύχονταν και τι εύχονταν οι Μινωίτες στις διάφορες θεότητές τους, όπως στην περίφημη Μεγάλη Θεά ή πώς έκαναν τις γιορτές τους. Μπορεί επίσης κάποιος να θαυμάσει την Κρύπτη των Πεσσών και από τη λότζια και από εκεί να ακολουθήσει τα σκαλοπάτια που οδηγούν στο θησαυροφυλάκιο της δυτικής πτέρυγας, όπου εντοπίστηκαν πολύτιμα αντικείμενα του παλατιού, όπως ένας λίθινος πέλεκυς σε σχήμα πάνθηρα, που ήταν ουσιαστικά το πάνω μέρος ενός σκήπτρου κι ένα χάλκινο, πανέμορφο βραχιόλι.
 

Ο περίφημος κέρνος των Μαλίων στα νοτιοδυτικά της κεντρικής αυλής του ανακτόρου

Κεφαλή σκήπτρου με μορφή λεοπάρδαλης από το ανάκτορο των Μαλίων

Δίπλα μάλιστα από εκεί, σε ένα κοντινό δωμάτιο, βρέθηκε ένα εγχειρίδιο και ένα υπέροχο ξίφος με επίχρυση λαβή και «μήλο» από ορεία κρύσταλλο. Αρκεί να κλείσει κανείς τα μάτια να φανταστεί τον αρχιερέα του ανακτόρου ή τον ίδιο τον βασιλιά να εμφανίζεται ξαφνικά κρατώντας το σκήπτρο και το ξίφος και να προσφέρει θυσία στους θεούς, προσερχόμενος από τη λότζια στον βωμό, και το πλήθος στην κεντρική αυλή να τον επευφημεί. Προτού οι πολιτισμοί αποκτήσουν τους δικούς τους αυτοκράτορες, οι Κρήτες είχαν ήδη έναν ανεπτυγμένο τρόπο αυτοκρατορίας, με τη φήμη τους να έχει εξαπλωθεί με ειρηνικά σε ολόκληρη την Ανατολική Μεσόγειο, από την Αίγυπτο και την Κύπρο μέχρι τη Συρία και άλλες πόλεις της εγγύς Ανατολής (η περίφημη Pax Minoica για την οποία μιλούν οι αρχαιολόγοι). Οπως έλεγε χαρακτηριστικά ο ιστορικός Γουίλ Ντιράν, ο Μινωικός Πολιτισμός «είναι ο πρώτος κρίκος στην ευρωπαϊκή αλυσίδα».

Εκτός από την περίφημη Συνοικία Μ, στο κεντρικό ανάκτορο που αναφέρεται στην πιο παλιά περίοδο λειτουργίας του και στο μεγαλύτερο και καλύτερα σήμερα σωζόμενο συγκρότημα αυτής της περιόδου σε όλη την Κρήτη, άκρως σημαντικό είναι το Ιερό των Κεράτων, που βρίσκεται σε πολύ μικρή απόσταση από το κυρίως αυτοκρατορικό συγκρότημα, επίσης της ίδιας περιόδου (1900-1700 π.Χ.). Πρόκειται για ένα ημιυπόγειο συγκρότημα με διάφορους χώρους από τους οποίους ο πιο σημαντικός βρίσκεται στη βορειοδυτική πλευρά και έχει μια εντυπωσιακή είσοδο με τα μεγάλα ιερά κέρατα -σήμα κατατεθέν της Μινωικής Κρήτης- από κονίαμα.

Οι μέλισσες και τα μυστικά τους

Σε μικρή απόσταση, περίπου 500 μέτρων από το κεντρικό ανάκτορο, δηλαδή λίγο έξω από το παλάτι, στα βόρεια, όπου συνήθιζαν να τοποθετούν οι Μινωίτες τα νεκροταφεία, ανασκάφηκε η μεγάλη παλαιοανακτορική νεκρόπολη, στη θέση Χρυσόλακκος. Πρόκειται για έναν ταφικό χώρο που εντοπίστηκε σε ένα ορθογώνιο κτίσμα με τοίχους κατασκευασμένους από γκρίζο ασβεστόλακο και με τους μικρότερους χώρους να χρησιμεύουν ως ταφικοί θάλαμοι. Εκεί εντοπίστηκε το αριστουργηματικό κόσμημα με τις πανέμορφες μέλισσες, που σήμερα βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Ηρακλείου, ένας αδιανόητης ομορφιάς θησαυρός και με περίτεχνες λεπτομέρειες που είναι αδύνατον να διανοηθείς ότι τις έφτιαχνε άνθρωπος τόσους αιώνες πριν: γιατί δεν είναι μόνο η ομορφιά του που αναπαριστά τη ζωή των μελισσών, αλλά αν το αντιστρέψει θα διαπιστώσει ότι απεικονίζει μια μέλισσα με πρόσωπο και με τη χαρακτηριστική κόμμωση της εποχής.
 

Το αριστουργηματικό κόσμημα με τις μέλισσες βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου

Ο καθηγητής Αρχαιολογίας και διευθυντής του Μουσείου της Ακρόπολης Νικόλαος Σταμπολίδης, περιγράφοντας το κόσμημα, είχε δηλώσει ότι «πρόκειται για μια μοναδική απεικόνιση της μέλισσας ως θεάς, η οποία γονιμοποιεί τους ρόδακες που βρίσκονται στο πλάι».

Εργα αναστήλωσης

Δεν θα μπορούσε, λοιπόν, ένα τέτοιο τοπόσημο να αφεθεί στην τύχη του, όπως συνέβαινε για αρκετά χρόνια όπου το ανάκτορο ήταν εκτεθειμένο στα καιρικά φαινόμενα: τον Νοέμβριο του 2020 πλημμύρισε η τεράστιας σημασίας κεντρική αυλή του και αρκετοί εσωτερικοί χώροι, με αποτέλεσμα να καταρρεύσει ένα μέρος του τοίχου. Το κτίριο φαινόταν πλέον να απειλείται σοβαρά και λόγω της διάβρωσης ορισμένων λίθων -ενώ κάποιοι από αυτούς είχαν σπάσει- και μαζί με κάποιες άλλες παραμορφώσεις σήμαναν καμπανάκι στο υπουργείο ώστε να παρέμβει δραστικά. Ετσι, αποφασίστηκε το έργο να ενταχθεί σε ειδικό πρόγραμμα, που χρηματοδοτείται από το Ταμείο Ανάκαμψης και εκτελείται από τη Διεύθυνση Αναστήλωσης, πάντα υπό την επίβλεψη του ΥΠΠΟ και σε συνεργασία με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Ηρακλείου.
 

Πρόκειται για ένα μεγάλο έργο που αγγίζει τα 4 εκατ. ευρώ και οι παρεμβάσεις του αφορούν αναστηλώσεις, που θεωρούνται πλέον απαραίτητες, προστασία του ανακτόρου από την κλιματική αλλαγή με τοποθέτηση ειδικών στεγάστρων, ενώ επιπλέον προγραμματίζονται και κάποιες συμπληρωματικές μελέτες για την αποκατάσταση των αρχαίων κτιρίων.
Σχολιάζοντας σχετικά με την ενίσχυση αυτών των έργων θωράκισης του ανακτόρου, κατά την πρόσφατη ανακοίνωση των αντιπλημμυρικών έργων, η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη δήλωσε: «Την τελευταία πενταετία στο υπουργείο Πολιτισμού εργαζόμαστε συστηματικά, μεθοδικά και σε συνεργασία με τα ακαδημαϊκά ιδρύματα της χώρας μας για την προστασία, την πρόληψη, τη θωράκιση των αρχαιολογικών χώρων και των μνημείων από τα ακραία φαινόμενα που επιφέρει η κλιματική αλλαγή. Κι αυτό παράλληλα με τη σύνταξη και κατάρτιση του Εθνικού Στρατηγικού Σχεδίου για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στην πολιτιστική μας κληρονομιά, υλική και άυλη.
 

Τον Νοέμβριο του 2020 πλημμύρισε η κεντρική αυλή του ανακτόρου, με αποτέλεσμα να καταρρεύσει μέρος του τοίχου

Ανάμεσα στα έργα που υλοποιούν οι υπηρεσίες μας σε μείζονες αρχαιολογικούς χώρους, με μεγάλη επισκεψιμότητα και σημαντική επίδραση στην τοπική ανάπτυξη, είναι και το έργο της αντιπλημμυρικής θωράκισης του μινωικού ανακτόρου των Μαλίων, το οποίο εμφανίζεται ευάλωτο σε πλημμυρικά φαινόμενα λόγω των ισχυρών βροχοπτώσεων που κατά περιόδους πλήττουν την περιοχή. Το έργο της αντιπλημμυρικής προστασίας προβλέπει την κατασκευή εκτεταμένου δικτύου με αποστραγγιστικές τάφρους περιμετρικά όλων των στεγασμένων χώρων, για την απομάκρυνση των ομβρίων από τα στέγαστρα, αλλά και την κατασκευή γενικού δικτύου απορροής που να οδηγεί τα όμβρια εκτός του αρχαιολογικού χώρου. Η ολοκλήρωση της εκπόνησης των αναγκαίων μελετών μάς επιτρέπει να προχωρήσουμε πλέον στην κατασκευή του έργου της αντιπλημμυρικής προστασίας, με την κατασκευή εκτεταμένου αποστραγγιστικού δικτύου και την αντικατάσταση των κατεστραμμένων στεγάστρων με νέα υψηλής ανθεκτικότητας, προκειμένου ο αρχαιολογικός χώρος να καταστεί περισσότερο ανθεκτικός στις πολύ έντονες και ισχυρές βροχοπτώσεις που τα τελευταία χρόνια πλήττουν την περιοχή».

Η ειδική αρχιτεκτονική μελέτη είχε ως αντικείμενο τη διευθέτηση των νερών της βροχής και τα έργα στα υφιστάμενα στέγαστρα και στον περιβάλλοντα χώρο. Οπως δήλωσαν πηγές του υπουργείου, ο σχεδιασμός της απορροής ομβρίων είναι απόλυτα εναρμονισμένος με τον συνολικό σχεδιασμό της πορείας των επισκεπτών στον χώρο και δεν πρόκειται να προκαλέσει καμία αλλοίωση στο κεντρικό ανάκτορο ή στους παρακείμενους χώρους. Μάλιστα, οι ειδικές αυτές διαδρομές θα διευκολύνουν ακόμα περισσότερο τους επισκέπτες, ενώ θα υπάρξει και κατασκευή ειδικών χώρων με καθιστικά, όπου θα μπορούν οι επισκέπτες να ξεκουράζονται, και πινακίδες ενημέρωσης. Συγχρόνως εξασφαλίζεται η πρόσβαση των ΑμεΑ με την κατασκευή ράμπας.

Η καταστροφή

Αξίζει να θυμίσουμε ότι οι ανασκαφές στο μινωικό ανάκτορο στα Μάλια ξεκίνησαν το 1915 από την Εφορεία Κρήτης. Το 1921 ξεκίνησε η συνεργασία με τη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή, η οποία ανασκάπτει το κτιριακό συγκρότημα του Χρυσόλακκου. Στον χώρο έχει βρεθεί κεραμική από την 3η χιλιετία π.Χ., ενώ η συστηματική κατοίκηση της περιοχής χρονολογείται μεταξύ 2450-2200 π.Χ. Γύρω στο 1700 π.Χ. φαίνεται ότι το ανάκτορο καταστράφηκε από ισχυρό σεισμό και επακόλουθη πυρκαγιά. Μετά την καταστροφή έγιναν προσπάθειες ανακατασκευής του στην αρχή της Νεοανακτορικής περιόδου (1700-1430 π.Χ.), ωστόσο το 1530 π.Χ. το ανάκτορο καταστράφηκε ξανά, πιθανώς από τον σεισμό.