"Η Ξενιά": Το τελευταίο μυθιστόρημα του Νίκου Ψιλάκη πριν μας αποχαιρετίσει-Ένας ύμνος στη δύναμη των Μικρασιατών Προσφύγων

Δεν πρόλαβε να το δει να κυκλοφορεί, ούτε και να μας μιλήσει γι αυτό. Ίσα που τυπώθηκε και το πήρε στα χέρια του… Δυστυχώς ο θάνατος έβαλε τελεία στο πλούσιο έργο του και στη φυσική του παρουσία σε ένα κόσμο που στα μάτια του ήταν γεμάτος εικόνες και ιστορίες έτοιμες  να μετατραπούν σε τέχνη και πολιτισμό.

Το μυθιστόρημα «Η Ξενιά» ήταν το κύκνειο άσμα του δημοσιογράφου και συγγραφέα Νίκου Ψιλάκη σε αυτή την κατηγορία βιβλίων.

Λίγο μετά το θάνατο του τυπώθηκε και κυκλοφόρησε μαζί του και το «Ένα Γράμμα για σένα», μια συλλογή έξι όμορφων διηγημάτων, που είχε συγγράψει αλλά δεν πρόλαβε να δει εκτυπωμένη.

Είναι συγκινητικός ο τρόπος με τον οποίο προσεγγίζει  στην «Ξενιά» ο αείμνηστος συγγραφέας και δημοσιογράφος το ευαίσθητο ζήτημα της προσφυγιάς και του ξεριζωμού από την Μικρά Ασία μέσα από την ιστορία της πρωταγωνίστριας του, της Βασιλικώς.

Θα θέλαμε να ζούσε σήμερα ο συγγραφέας για να μας πει περισσότερα  γι αυτή την γυναίκα που δεν ξέρουμε αν το πραγματικό της όνομα ήταν Βασιλικώ, αλλά καταλαβαίνουμε πως ήταν υπαρκτό πρόσωπο που είχε γνωρίσει στα πρώτα βήματα της επαγγελματικής του σταδιοδρομίας ο Νίκος Ψιλάκης, τότε που εργαζόταν στο χημείο εργοστασίου επεξεργασίας σταφίδας στο Ηράκλειο.

Άλλωστε το αναφέρει και ο ίδιος στην τελευταία σελίδα του βιβλίου του: «Σταφιδεργάτρια η κερά Βασιλικώ. Συνταξιούχος πια. Πέρασε την παραμονή της Πρωτοχρονιάς από τη φάμπρικα μ’ ένα δίσκο φοινίκια και μπισκότα σμυρναίικα σφραγισμένα με τον δικέφαλο. Κερνούσε κι ευχόταν. Τα ίδια λέγανε πως έκανε κάθε χρόνο, παραμονές Πρωτοχρονιάς. Εγώ νέος πολύ, μόλις είχαν πιάσει την πρώτη μου δουλειά στο Χημείο. Άνοιξε την πόρτα του εργαστηρίου την ώρα που καταγινόμουν με αναλύσεις (ποιοτικούς ελέγχους εξαγώγιμης σταφίδας ) και μου προσέφερε τα σμυρναίικα γλυκίσματα της. Τότε τη γνώρισα . Μέτρια στο ανάστημα, γεροδεμένη, με πλάτες φαρδιές που σήκωναν με άνεση τα εβδομήντα της χρόνια. Πέρασαν δυόμιση μήνες. Την επισκεπτόμουν συχνά και μου διηγούνταν την περιπέτεια της ζωής της…».

«Η Ξενιά»  είναι ένα έργο αναφορά στις αντοχές του ανθρώπου και τις πολλαπλές διαδρομές της μνήμης. Ένα έργο ζωντανό παράδειγμα επιβίωσης και δύναμης.

Το εξώφυλλο του κοσμεί ένα παλιό μεταλλικό κλειδί που γίνεται σύμβολο του ξεριζωμού και της νοσταλγίας.

Διαβάζουμε στο οπισθόφυλλο:

«Βραβευμένος για τη συμβολή του στην ιστορική μυθιστοριογραφία (Ίδρυμα Ουράνη της Ακαδημίας Αθηνών, 2023) Νίκος Ψιλάκης μας παραδίδει ένα έργο-αναφορά στις αντοχές του ανθρώπου και τις πολλαπλές διαδρομές της μνήμης.

Την εποχή που ξεκινά ο εξηλεκτρισμός η 18χρονη Βασιλικώ, κόρη ευκατάστατου κτηματία της Μικρασίας, ετοιμάζεται ν' ανοίξει πρωτοποριακό κατάστημα ηλεκτρικών γλόμπων στη Σμύρνη. Δεν προλαβαίνει. Σ' ένα από τα ιλιγγιώδη γυρίσματα της ιστορίας βρίσκεται ρακένδυτη στο καράβι της προσφυγιάς. Αποβιβάζεται στην Κρήτη. Λίγες ημέρες μετά οι επιτροπές των εράνων μοιράζουν στους καταυλισμούς των ξεριζωμένων τα πρώτα δέματα με ρουχισμό. Η Βασιλικώ ανοίγει το δικό της και βλέπει ένα φανταχτερό νυφικό, λίγα εσώρουχα και μια ξαναφορεμένη ζακέτα.

Ύστερα από μισόν αιώνα, συνταξιούχος σταφιδεργάτρια πλέον, ανοίγει την καρδιά της και δείχνει το νυφικό-κειμήλιο του 1922. Μιλά για δυο τόπους, το εκεί και το εδώ, για δυο χρόνους, το πριν και το μετά, και εστιάζει σε δυο κορυφαία γεγονότα, τη σφαγή και την υποδοχή των προσφύγων. Γλώσσα απλή, με την αμεσότητα της προφορικής αφήγησης και κατανοητά ιδιωματικά στοιχεία που προσδίδουν χρώμα και ζωντάνια στο λόγο.

Μυθιστόρημα ή μαρτυρία; Ντοκουμέντο ή σπουδή στη διαχείριση της απώλειας, στη διαχείριση της μνήμης και των ποικίλων εκδοχών της ξενιάς;».

Γνωρίζοντας το Νίκο Ψιλάκη και τις αναφορές σε όλο το έργο του είμαστε βέβαιοι πως αυτό το τελευταίο του πόνημα συνιστά περισσότερο μαρτυρία και ντουκουμέντο πάνω στον ξεριζωμό της Βασιλικώς.

Μέσα από την ιστορία της όμως αναδεικνύει ο συγγραφέας, με τον πάντα μοναδικό του τρόπο, όλο τον πόνο και το βάρος της προσφυγιάς που σήκωσαν στους ώμους  τους χιλιάδες συμπατριώτες αυτής της γυναίκας.

Άνθρωποι που είχαν τη «σειρά» τους στην πατρίδα τους και ξαφνικά βρέθηκαν με τα ρούχα που φορούσαν, κάποιες φορές κουρέλια κι αυτά, σε ξένους τόπους, τόπους  που έγιναν η δεύτερη πατρίδα τους, μέσα από πολλές δυσκολίες αλλά με τεράστια δύναμη ψυχής.

Οι άνθρωποι αυτοί ποτέ δεν λησμόνησαν τις όμορφες στιγμές που έζησαν πριν πάρουν το δρόμο της προσφυγιάς. Ούτε και τις τρομακτικές δυσκολίες του ξεριζωμού. Και οι αναμνήσεις τους ήταν τόσο έντονες που τις πέρασαν και στα παιδιά τους, κι αυτά με τη σειρά τους στα δικά τους παιδιά, αλλά και στους ανθρώπους που συναναστράφηκαν στις καινούργιες τους πατρίδες, όπως ο Νίκος Ψιλάκης που γνώρισε τη Βασιλικώ και μέσα από τα δικά της μάτια και αντλώντας τις δικές της εικόνες, συνέγραψε την «Ξενιά».

Θέμα λεπτό και δύσκολο αυτό της προσφυγικής κρίσης εκείνης της περιόδου όμως ο Νίκος Ψιλάκης του δίνει μιαν άλλη διάσταση.

Η γλώσσα που χρησιμοποιεί, τα συναισθήματα που εναλλάσσονται στην ηρωίδα του και στον ίδιο τον αναγνώστη, οι λεπτομερείς αλλά όχι κουραστικές περιγραφές του, οι ζωντανές ιστορικές αναφορές, το πέρασμα από τα περίχωρα της Σμύρνης στο Ηράκλειο του παρελθόντος και το αντίστροφο, συνθέτουν ένα ανάγνωσμα που σε κάνει να μην θέλεις να το αφήσεις από τα χέρια σου.

Είχε αυτό το χάρισμα ο Νίκος Ψιλάκης, να μιλάει και να γράφει με την καρδιά του πρώτα απ όλα, γι αυτό και κάθε γραπτό τεκμήριο της επίγειας ζωής του δεν έχει μέτρο σύγκρισης, αλλά είναι μοναδικό.