Οι νιταδώροι του Μέσα Λασιθίου και τα αριστουργήματα τους-Πως χρησιμοποιούσαν τα Ανθιβόλια

Τα ξυλόγλυπτα τέμπλα που κοσμούν τις εκκλησίες χρειάζονται πολύ δουλειά για να διακοσμηθούν. Υπάρχουν όμως ορισμένα που ξεπερνούν τα όρια της απλής διακόσμησης και φθάνουν σε σημείο να χαρακτηρίζονται έργα τέχνης.

Επιχρυσωμένα, επιζωγραφισμένα και συμπληρωμένα με εικόνες συνθέτουν ένα αρμονικό σύνολο που μαγεύει, γεμίζει δέος την ψυχή και δημιουργεί κατάνυξη. Μένει έκθαμβος όποιος τα κοιτάζει και έκπληκτος ακούει τους ειδικούς να περιγράφουν τους συμβολισμούς των παραστάσεων.

Σε αυτή την κατηγορία τέμπλων οι νιταδώροι, δηλαδή οι ξυλογλύπτες, του Μέσα Λασιθίου έπαιξαν καθοριστικό ρόλο δημιουργώντας μια ολόκληρη σχολή που άφησε πίσω της έργα απαράμιλλης τέχνης.

Κατά την περίοδο 1850-1940 το Μέσα Λασίθι αποτέλεσε το σημαντικότερο κέντρο εκκλησιαστικής ξυλογλυπτικής και υπήρξε το λίκνο όπου ανδρώθηκαν φημισμένοι νιταδώροι.

Χωρίς σπουδές και εκπαίδευση πάνω στην ξυλογλυπτική, με μόνο εφόδιο το ταλέντο και την πίστη τους, φιλοτέχνησαν πάνω από 200 τέμπλα σε ναούς του Λασιθίου κι άλλες περιοχές της Κρήτης. Και βέβαια αυτός ο αριθμός αφορά στα τέμπλα που γνωρίζουμε γιατί τα περισσότερα δεν τα υπέγραφαν οπότε σίγουρα έχουμε να κάνουμε με πολύ μεγαλύτερο αριθμό.

Έχοντας ως βάση την τέχνη της ξυλογλυπτικής που αναπτύχθηκε κατά τη  Β’ Βυζαντινή Περίοδο στην Κρήτη (961-1204) οι νιταδώροι του Μέσα Λασιθίου, ενός μικρού αγροτικού χωριού, απέκτησαν φήμη που βγήκε έξω από τα όρια της Κρήτης.

Πρώτος χρονολογικά της περίφημης σχολής των νιταδώρων του Μέσα Λασιθίου ήταν ο Ιωάννης Εμμ. Χαλάτσης ή Χαλατσογιάννης (1820-1912), και ακολούθησαν οι Ιωάννης Γεωργ. Μακράκης ,  Παναγιώτης Γεωργ. Μακράκης ,Ζαχαρίας Κων. Φαρσάρης ή Χαλατσοζαχάρης , Ιωάννης Εμμ. Κουμαρτζής ή Κουμαρτζογιάννης αλλά και πολλοί άλλοι απόγονοι και συγγενείς ουσιαστικά τριών οικογενειών του Μέσα Λασιθίου.

Βασικό εργαλείο της δουλειάς των νιταδώρων ήταν τα ανθιβόλια. Μάλιστα ι κάποια από τα πρωτότυπα ανθιβόλια που χρησιμοποιούσαν ευτυχώς διασώθηκαν και φυλάσσονται στο Μέσα Λασίθι.

Στην πραγματικότητα πρόκειται για χάρτινες στάμπες με τις οποίες αποτύπωναν τα σχέδια που ήθελαν να σκαλίσουν πάνω στο ξύλο, το οποίο ήταν κατά κύριο λόγο κυπαρίσσι.

Στις φωτογραφίες που σας παρουσιάζουμε βλέπετε ανθιβόλια που είχε σχεδιάσει ο ίδιος ο ξυλογλύπτης Ιωάννης Εμμανουήλ Χαλάτσης ή Χαλατσογιάννης, που έζησε από το 1820 έως το 1912 αλλά και ανθιβόλια του ξυλογύλπτη Παναγιώτη Γεωργίου Μακράκη, που έζησε από το 1840 έως το 1915.

Οι νιταδώροι ήταν άνθρωποι, πέρα από ταλαντούχοι, και πολύ ευσεβείς.

Ξεκινούσαν τη δουλειά τους με προσευχή και νηστεία που διαρκούσε όσο και το κάθε έργο τους. Στραμμένοι στην ανατολή έκαναν τρεις φορές το σταυρό τους, έψαλλαν το απολυτίκιο της ημέρας, προσκυνούσαν την εικόνα της Παναγίας και του Χριστού και μετά σκάλιζαν.

Είχαν συναίσθηση του πόσο σημαντικό και πνευματικό ήταν το έργο τους αλλά δημιουργούσαν και οι ίδιοι συνθήκες μυστηρίου γύρω απ' αυτό, όπως άλλωστε κάνουν όλοι οι καλλιτέχνες.

Για να αποτυπώσουν πάνω στο ξύλο την παράσταση που ήθελαν χρησιμοποιούσαν τις ειδικές στάμπες, τα ανθιβόλια, που είχαν σχεδιάσει οι ίδιοι.

Ήταν λευκές κόλλες ανθεκτικού χαρτιού επάνω στις οποίες, με επιδεξιότητα και με μαύρο μελάνι, δημιουργούσαν τις παραστάσεις που ήθελαν.

Οι παραστάσεις τους ήταν παρμένες από τη βυζαντινή εκκλησιαστική παράδοση και από το φυτικό και ζωικό βασίλειο.

Μετά, με λεπτή βελόνα ή σουβλί, έκαναν πολύ κοντά, σε απόσταση χιλιοστού, μικρές τρύπες κατά μήκος του σχεδίου καθιστώντας το έτσι διάτρητο.

Αυτό το διάτρητο χαρτί με το σχέδιο ακουμπούσε ο νιταδώρος στο επεξεργασμένο ξύλο και από πάνω του περνούσε πολύ ψιλή καρβουνόσκονη.

Η σκόνη ήταν μέσα σε τουλουπάνι αραιής ύφανσης. Καθώς έπεφτε πάνω στο σχέδιο με τις μικρές τρύπες περνούσε πάνω στο ξύλο. Ο νιταδόρος σήκωνε μετά, προσεκτικά, το χαρτί και η παράσταση είχε μείνει με τη σκόνη πάνω στο ξύλο.

Με μολύβι, ακολούθως, ζωήρευε το χρώμα της και ξεκινούσε το σκάλισμα που διαρκούσε μέρες ή και μήνες ανάλογα με το μέγεθος και το βαθμό δυσκολίας του.

Έτσι δημιούργησαν τα αριστουργήματα που βλέπουμε σε αρκετούς ναούς και μάλιστα οι γνώστες του αντικειμένου πολλές φορές χωρίς καν να αναζητήσουν υπογραφή γνωρίζουν ποιοι ήταν οι δημιουργοί τους ή τουλάχιστον ξέρουν πως φιλοτεχνήθηκαν από την περίφημη σχολή των νοταδώρων του Μέσα Λασιθίου.

(Πληροφορίες αντλήθηκαν από το ιστορικό λεύκωμα: «Οι Ξυλογλύπτες (Νιταδώροι) Μέσα Λασιθίου Οροπεδίου Λασιθίου» του Εμμανουήλ Ιωάν. Φαρσάρη).