ΟΠΕΚΕΠΕ: Η «μπουγάδα» που λερώνει τη Μεσαρά -Πώς στήθηκε και εξαπλώθηκε το πάρτι των παράνομων επιδοτήσεων

Θα μπορούσε να είναι η Τοσκάνη της Κρήτης. Η πεδιάδα της Μεσαράς, με τους κυματιστούς της λόφους, τα ατελείωτα ελαιόδεντρα, τα αμπέλια και τους κήπους, ξετυλίγεται ανάμεσα στον Ψηλορείτη και τα Αστερούσια, φτάνοντας ως τις παραλίες του Λιβυκού Πελάγους. Ενα μωσαϊκό από δεκάδες χωριά και ιστορικούς οικισμούς: Μοίρες, Τυμπάκι, Ασήμι, Γαλιά, Αγιοι Δέκα, Πόμπια, Πετροκεφάλι, Πιτσίδια, Χάρακας. Στα μέρη αυτά, λίγοι είναι οι νέοι και ακόμα λιγότεροι οι ελπιδοφόροι ορίζοντες. Πρόκειται άλλωστε για την επικράτεια του «Φραπέ» και του «Χασάπη», δύο εκ των πρωταγωνιστών του σκανδάλου στον ΟΠΕΚΕΠΕ.
Η οικονομική και κοινωνική πραγματικότητα της Μεσαράς είναι πολύπλοκη και, όπως έχει καταγραφεί από επιστημονικές μελέτες εδώ και μία δεκαετία, ολοένα και πιο ευάλωτη.

Η αγροτική οικονομία έχει βασιστεί σε εκτεταμένους ελαιώνες και αμπέλια, ενώ η σταδιακή εγκατάλειψη ή ενοικίαση κατακερματισμένων κλήρων ‒ ο μέσος παραγωγός διατηρεί 3,5 εκτάρια σε 5 έως 10 διάσπαρτα χωράφια, συχνά 3 με 5 χιλιόμετρα μακριά από το χωριό ‒ καθιστά τη γεωργία όλο και πιο επισφαλή και ασύμφορη συμφωνα με tovima.gr.

Η διαρκής πίεση για εντατική παραγωγή, η μονοκαλλιέργεια και η άνιση κατανομή των φυσικών πόρων έχουν οδηγήσει σε υπερεξάντληση του μεγαλύτερου υδροφόρου ορίζοντα του νησιού, με πτώση της στάθμης του έως και 45 μέτρα ήδη από το 2000, ενώ τα τελευταία δύο χρόνια καταγράφεται επιπλέον μείωση κατά 10 με 15 μέτρα λόγω παρατεταμένης ξηρασίας, παράνομης άντλησης και υπερβολικής ζήτησης.

Οι συνέπειες περιλαμβάνουν φθορές στα εδάφη, απώλεια βιοποικιλότητας και συνολική περιβαλλοντική υποβάθμιση.

Χωριά που αδειάζουν

Ταυτόχρονα, η αστικοποίηση και η μετανάστευση των νέων αδειάζουν τα χωριά και εντείνουν το φαινόμενο της γήρανσης του πληθυσμού. Ολα τα παραπάνω, σε συνδυασμό με την έλλειψη μακροπρόθεσμης αγροτικής πολιτικής, έχουν καταστήσει τη Μεσαρά «ζώνη παρατεταμένης διακινδύνευσης», πολύ πριν τα πρόσφατα σκάνδαλα επιδοτήσεων τη χαρακτηρίσουν εθνική μελέτη περίπτωσης διαφθοράς. Αυτό το υπόστρωμα κρίσης ‒ οικονομικής, περιβαλλοντικής και πολιτικής ‒ λειτούργησε ως εύφορο έδαφος για να ευδοκιμήσουν φαινόμενα όπως οι «μπουγάδες» των παράνομων επιδοτήσεων.

Δεν πρόκειται για μια γραμμική αιτιακή σχέση αλλά για ένα περιβάλλον όπου η έλλειψη ελέγχου, η κοινωνική και οικονομική αβεβαιότητα και η διαχρονική ανασφάλεια δημιούργησαν τις κατάλληλες προϋποθέσεις για την έξαρση της διαφθοράς. Ηταν η κορύφωση μιας μακράς διαδικασίας αποσύνθεσης, όπου το κοινωνικό κεφάλαιο μετατράπηκε σταδιακά και αθόρυβα από δύναμη συνοχής σε μηχανισμό αμοιβαίας συνενοχής και υπονόμευσης.

Σύμφωνα με εμπιστευτικές μαρτυρίες κατοίκων της περιοχής στο «Βήμα», το πάρτι των παράνομων αγροτικών επιδοτήσεων στηρίχθηκε σε ένα επεκτεινόμενο πλέγμα καθημερινών πρακτικών, όπου η παραβατικότητα ενσωματώθηκε στη ρουτίνα της τοπικής ζωής. Το κύκλωμα εκμεταλλευόταν δομικά κενά του συστήματος: τον κατακερματισμό της γης, τη γραφειοκρατία αλλά και τα παραθυράκια της «τεχνικής λύσης» και την απουσία ουσιαστικών ελέγχων.

Οι λεγόμενες «μπουγάδες» περιελάμβαναν εικονικές δηλώσεις για καλλιέργειες ή ζωικό κεφάλαιο που δεν υπήρχαν ποτέ. Οι αριθμοί στα χαρτιά διογκώνονταν, ώστε να φαίνονται χιλιάδες ζώα και δεκάδες εκτάρια ανά δικαιούχο. Στο Ασήμι, όπως αναφέρει κάτοικος, υποβλήθηκαν πάνω από 130 πλασματικές δηλώσεις ενισχύσεων, δηλώνοντας 35.000 ζώα σε ένα χωριό όπου «δεν κατέχουν τι θα πει κατσίκα και πρόβατο».

Χρησιμοποιήθηκαν ΑΦΜ, κατά κύριο λόγο με ταυτότητες αλλοδαπών εργατών της περιοχής, προκειμένου να διαμοιράζεται το χρήμα και να θολώνει η διαδρομή του. Εικονικά ενοικιαστήρια γης συντάσσονταν κατά παραγγελία, νομιμοποιώντας εικονικές δηλώσεις και φουσκωμένα ποσά. Δίνονταν μικρές ανταμοιβές σε όσους παραχωρούσαν ηθελημένα ή με το ζόρι τα στοιχεία τους, ένα μικρό ποσοστό της επιδότησης πήγαινε ως «δώρο», ενώ το μεγαλύτερο μερίδιο κατέληγε σε όσους κινούσαν τα νήματα.

Οπως προκύπτει από τις αφηγήσεις κατοίκων, η διαφθορά δεν ήταν μόνο υπόθεση μακρινών ή άγνωστων παραγόντων. Πολλοί συμμετείχαν, άλλοτε συνειδητά, άλλοτε από αδράνεια ή φόβο περιθωριοποίησης, σε μια σιωπηρή μοιρασιά. Οι διαμεσολαβητές συχνά δεν ξεχώριζαν από τους απλούς κατοίκους. Κινούνταν ανάμεσα στους ρόλους του λογιστή, του συνεταιριστή, του καλού συγχωριανού ή ακόμα και του υπαλλήλου της Περιφέρειας, γνωρίζοντας τα «κόλπα της μπουγάδας».

Ενας συνομιλητής το περιέγραψε ως εξής: «Η “μπουγάδα” εδώ δεν γίνεται από έναν. Ολοι βάζουν το χεράκι τους, ένας το όνομά του, άλλος ένα χαρτί, άλλος κάνει ότι δεν βλέπει. Κι όλοι, λίγο-πολύ, έχουν να κερδίσουν. Κανένας δεν μιλάει, όλοι επωφελούνται». Ετσι, το κοινωνικό κεφάλαιο της περιοχής μετατράπηκε σταδιακά και αθόρυβα σε κοινωνικό βαρίδι. Η παραδοσιακή ανεκτικότητα και η κουλτούρα της αλληλοβοήθειας μεταλλάχθηκαν σε μηχανισμό συλλογικής συνενοχής και αλληλοκάλυψης. Η διαφθορά, στην πράξη, έπαψε να αποτελεί εξαίρεση και κατέληξε να ενσωματωθεί στη φυσιολογική λειτουργία της κοινότητας.

Η παραβατικότητα των νέων

Μπορεί στα καφενεία να κυκλοφορούν ιστορίες «μαγκιάς», στα σχολεία όμως παρατηρούνται εδώ και χρόνια φαινόμενα παραβατικότητας. Η διάχυτη αίσθηση ότι το σύστημα είναι διαβρωμένο διαποτίζει τη νεολαία. Αν οι μεγάλοι κοροϊδεύουν το κράτος και κανένας δεν τιμωρείται, γιατί να μην κάνω κι εγώ το δικό μου κομμάτι;

Οι συνέπειες είναι ορατές και μετρήσιμες: αύξηση της μικροπαραβατικότητας, χρήση και διακίνηση ναρκωτικών, υψηλή νεανική ανεργία και εσωστρέφεια, αίσθηση ανομίας και απουσίας προοπτικής, με το 20% των κατοίκων να δηλώνει ότι έχει υποστεί εγκληματικότητα, βία ή βανδαλισμό στη γειτονιά του. Στα χωριά της Μεσαράς, η νέα γενιά έχει ενσωματώσει τις νόρμες, αξίες και συμπεριφορές ενός σκοτεινού κοινωνικού κεφαλαίου που ξοδεύεται σε επιδείξεις νεοπλουτισμού. «Με λιγότερα από 500 ευρώ στην τσέπη δεν αφήνουν τα παιδιά τους να πάνε βόλτα στο Ηράκλειο» αναφέρει με αποστροφή μητέρα χωριού της περιοχής.

Η Μεσαρά είναι ο καθρέφτης μιας Ελλάδας που συνεχίζει να κοιτάζει προς τα πίσω, σκαλίζοντας τα λάθη των άλλων, εφευρίσκοντας «τεχνικές λύσεις», εχθρούς και «μπουγάδες». Οπως στην ταινία του Πάολο Σορεντίνο «Ο οικογενειακός φίλος», ο προστάτης της κοινότητας γίνεται τελικά ο δηλητηριαστής της. Εκεί που το κοινωνικό κεφάλαιο θα μπορούσε να αποτελέσει μαγιά δημιουργίας και ανάπτυξης, γίνεται τελικά ο κρίκος της σιωπηλής αυτοϋπονόμευσης. Το πραγματικό τίμημα όμως θα συνεχίσουν να το πληρώνουν οι νέοι, βλέποντας τα όρια των επιλογών τους να στενεύουν, όσο η κοινωνία επιμένει να συγκαλύπτει και να αναπαράγει την ιδιόμορφη τοξικότητά της.