Ένας πολυπολικός, απρόβλεπτος κόσμος (Α Μέρος)

Ποιο είναι το συστημικό περιβάλλον στο οποίο θα κληθεί η Ελλάδα θα αντιμετωπίσει τις παλιές και νέες προκλήσεις της ασφάλειας τα επόμενα χρόνια;

Φαίνεται ότι οι πρώτες κινήσεις της προεδρίας Μπάϊντεν που περιλάμβαναν εμφατικές ρήξεις με την περίοδο Τραμπ (π.χ. ως προς την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής), σε συνδυασμό με το γεγονός ότι ο νέος πρόεδρος αξιοποίησε αρκετά στελέχη της ομάδας Ομπάμα, οδήγησαν και σε κάποιες σοβαρές παρανοήσεις.

Οι παρανοήσεις δεν περιορίζονται μόνο στην ανάλυση του σημερινού ρόλου των ΗΠΑ αλλά επεκτείνονται και σε πτυχές της δομής και λειτουργίας του διεθνούς συστήματος. Το οποίο μια επιπόλαιη ανάγνωση θέλει να αποκτά και πάλι δήθεν διπολικά χαρακτηριστικά στις ημέρες μας, αφού πρώτα μετατοπίστηκε από διπολικό σε ολιγοπολικό ή πολυπολικό μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου.

Πρόκειται για παρανόηση που οφείλεται σε συνήθη αναλυτικά λάθη. Πράγματι, ένα σύνηθες λάθος που γίνεται στην ανάλυση των μονοπολικών, διπολικών, πολυπολικών ή ολιγοπολικών χαρακτηριστικών του συστήματος είναι η σύγχυση μεταξύ συμπεριφορικών τάσεων και δομικών αποκρυσταλλώσεων. Αυτό συμβαίνει εξαιτίας τριών βασικών προβλημάτων στην ανάλυση των εξελίξεων των ημερών μας. 

Το πρώτο πρόβλημα αναφέρεται στην ανάλυση του ρόλου των ΗΠΑ. Ναι, η κυβέρνηση Μπάιντεν προφανώς απομακρύνεται από πολλές πρακτικές της περιόδου Τραμπ τόσο σε επίπεδο δηλώσεων όσο και σε επίπεδο πράξεων, αλλά –όπως είχαμε εξηγήσει από την επόμενη ημέρα των αμερικανικών εκλογών – η απομάκρυνση είναι επιλεκτική και, κατά συνέπεια, μόνον μερική. Οι τάσεις αμερικανικής απόσυρσης που ξεκίνησαν επί Ομπάμα θα συνεχιστούν αλλά περισσότερο αργά, προσεκτικά και επιλεκτικά. 

Σε αυτό το πλαίσιο, το Κρεμλίνο έχει δυο βασικούς στόχους.

Να διατηρήσει το εσωτερικό ρωσικό σύστημα εξουσίας κατά το δυνατό ανέπαφο και να αναδιαμορφώσει τις εξωτερικές ισορροπίες ισχύος με επωφελή τρόπο στη μακρόχρονη και αργή αλλά συνεχιζόμενη διαδικασία αμερικανικής απαγκίστρωσης (βλέπε Αφγανιστάν).     

Το δεύτερο πρόβλημα στην ανάλυση αναφέρεται σε περισσότερο γενικές παραμέτρους, πέρα από τον ρόλο των ΗΠΑ. Πολλοί παρατηρητές της διεθνούς ζωής παραβλέπουν την επίδραση των οικονομικών μεταβλητών ή – σε κάποιες περιπτώσεις – παρερμηνεύουν τη σημασία τους.

Έτσι π.χ. είτε εξάγουν εύκολα συμπεράσματα από την οικονομική άνοδο της Κίνας για τη γεωπολιτική της διαδρομή στο μέλλον είτε (η δεύτερη περίπτωση) παρερμηνεύουν τη σχέση Κίνας – Ρωσίας, θεωρώντας ατεκμηρίωτα ότι η έμμεση και συχνά και άμεση στήριξη που παρέχει το Πεκίνο στο Κρεμλίνο σημαίνει σύμπτυξη ενός μετώπου που υποδηλώνει ή προοιωνίζει έναν πόλο. Η πραγματικότητα δεν το επιβεβαιώνει. 

Αντίθετα, η πραγματικότητα φαίνεται να υπογραμμίζει τη σημασία ενός τρίτου και ιδιαίτερα σημαντικού προβλήματος.

Συχνά οι αναλυτές συγχέουν τις τάσεις πόλωσης στη διεθνή σκηνή με την διαμόρφωση και λειτουργία πόλων. Πολωτικές τάσεις υπάρχουν και αυξομειώνονται σε διάφορα πεδία, εξαρτώμενες σε κάθε περίπτωση από διαφορετικά ζητήματα και θεματικές (issue areas). Από την παραδοσιακή ασφάλεια και τις αναδυόμενες προβληματικές των νέων ασύμμετρων απειλών μέχρι τις τεχνολογίες των εμβολίων και τη διαχείριση της πανδημίας, από την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής μέχρι την ανερχόμενη πολιτική της ταυτότητας, εμφανίζεται ένας κόσμος με πολλαπλές σειρές θεματικών που προκαλούν συγκλίσεις και αποκλίσεις, πολώσεις και αποκλιμακώσεις. 

Τα φαινόμενα μπορεί να οδηγήσουν πολλούς στην εντύπωση ότι διαμορφώνεται εκ νέου ένας διπολικός κόσμος: Δύση - Ανατολή ή, για κάποιους άλλους, Δύση «και οι υπόλοιποι» (West and the rest).

Αλλά πρόκειται για  εντύπωση, όχι ανάλυση. Όσοι νομίζουν ότι διαπιστώνουν την επάνοδο σε μορφές διπολισμού αγνοούν – μεταξύ άλλων – ότι οι τάσεις πόλωσης δεν σημαίνουν απαραίτητα την επανεμφάνιση μορφών διπολισμού.   

Πολυπολικότητα με τάσεις θεματικών πολώσεων  

Για όλους του δρώντες στην ευρύτερη περιοχή μας, οι κινήσεις της επόμενης περιόδου θα εξαρτηθούν και από την ακριβή ή στρεβλή ανάγνωση όχι απλά των τάσεων αλλά κυρίως των διαφαινόμενων δομικών αποκρυσταλλώσεων στο διεθνές σύστημα.

Και επειδή ο πειρασμός της ευκολίας είναι μεγάλος, κάποιοι ήδη μιλούν για ένα «Νέο Ψυχρό Πόλεμο».Αλλά όπως έχω εξηγήσει στο παρελθόν, στη διεθνή πολιτική υπάρχουν όρια στην επανάληψη.

Ο Ψυχρός Πόλεμος ως σύστημα είναι αδύνατο να επαναληφθεί με τον ίδιο τρόπο, καθώς ο διπολισμός έχει καταρρεύσει, οι προκλήσεις είναι περισσότερο σύνθετες και πολυεπίπεδες και ο κατακερματισμός των στρατηγικών των επιμέρους δυνάμεων είναι κυρίαρχος.

Στην πραγματικότητα, δεν πρόκειται για «Νέο Ψυχρό Πόλεμο» αλλά γιαμια νέα περίοδο της ιστορικά γνώριμης πολιτικής των δυνάμεων υπό συνθήκες ενός νέου κατακερματισμού των στρατηγικών τους στο πλαίσιο όμως και με τους περιορισμούς που τίθενται από την ύπαρξη πυρηνικών όπλων στη φαρέτρα εννέα κρατών (ΗΠΑ, Ρωσία, Κίνα, Γαλλία, Βρετανία, Ινδία, Πακιστάν, Βόρεια Κορέα, Ισραήλ) και πιθανότατα, δυνητικά, περισσότερων.

Παράλληλα, υπάρχουν κρίσιμες παράμετροι που ενθαρρύνουν την κοινή δράση ή, τουλάχιστον, προϋποθέτουν κάποιο επίπεδο συντονισμού και ανταλλαγής πληροφοριών. Οι προκλήσεις της τρομοκρατίας είναι κοινές, παρόλο που διαφορετικές εκφάνσεις του φαινομένου απασχολούν Ανατολή και Δύση. Οι απειλές, γενικότερα, είναι πολλές και δεν προέρχονται μόνο από κρατικούς δρώντες. 

Οι ευρωπαϊκές δυνάμεις εντός ή εκτός ΕΕ -Γαλλία, Βρετανία, Γερμανία- τείνουν ήδη να αντιμετωπίζουν το νέο περιβάλλον με κατά περίπτωση συνδυασμούς στρατηγικών τόσο εθνικών όσο και συλλογικών (στην ΕΕ, στο ΝΑΤΟ, σε à la carte πολυμερή σχήματα).

Τουρκία

Ενώ η Τουρκία, η οποία προφανώς δυσκολεύεται να ξαναμπεί στη λογική ενός ψυχροπολεμικού ανταγωνισμού, θα επιχειρήσει παρόλα αυτά να αναβαθμίσει τον ρόλο της στο ΝΑΤΟ προσπαθώντας παράλληλα να επιτύχει τη διατήρηση ενός βαθμού αυτονομίας μεταξύ Ανατολής και Δύσης.

Πάντως μια κρίσιμη τουρκική προτεραιότητα έχει σε μεγάλο βαθμό επιτευχθεί: τα σχέδια για ένα ανεξάρτητο Δυτικό Κουρδιστάν απέτυχαν ως αποτέλεσμα των τουρκικών στρατιωτικών επιχειρήσεων.

Ρωσία

Ως προς την Ρωσία, οι σχετικές επιτυχίες των περασμένων ετών δημιούργησαν μια εν πολλοίς υπερφίαλη αυτοπεποίθηση. Είναι γεγονός ότι η ρωσική επιτυχία με την Κριμαία επί Ομπάμα σήμανε ταυτόχρονα μια γενικότερα επικίνδυνη επιβράβευση της πολιτικής των τετελεσμένων.

Με τον Μπάϊντεν, η νέα, σκληρή αντιμετώπιση της Ρωσίας από την Ουάσιγκτον έρχεται να προστεθεί στη συνεχιζόμενη ένταση με την Κίνα. Αλλά οι δυο δυνάμεις της Ασίας συντονίζονται ολοένα περισσότερο γεωπολιτικά, παρότι δεν τις συνδέει κάποια επίσημη αμυντική συμφωνία.

Σε αντίθεση με την οικονομικά και δημογραφικά εξασθενημένη Ρωσία, η Κίνα αποτελεί τον αναδυόμενο γίγαντα της διεθνούς οικονομίας. Βρίσκεται ήδη στη θέση του τρίτου εμπορικού εταίρου των ΗΠΑ ενώ η συνεχιζόμενη οικονομική διείσδυση στην Ασία και την Αφρική αναδεικνύει τη δυναμική των σχέσεων μεταξύ οικονομικής απογείωσης και γεωπολιτικών αλλαγών.

Κίνα

Ως προς την Κίνα, είναι πιθανό ότι οι αξιωματούχοι στο Πεκίνο παρανόησαν τις προθέσεις της κυβέρνησης Μπάιντεν. Η αντίληψη ότι η νέα κυβέρνηση απλώς θα εξαφάνιζε τα τομεακά μέτρα της προηγούμενης εναντίον της κινεζικής υπερπαραγωγής και τις καταγγελίες για το υποτιμημένο γουάν εκπροσωπεί μια απλοϊκή ανάγνωση της πραγματικότητας στην Ουάσιγκτον. 

Η ανάλυση για τη νέα περίοδο μπορεί να σκιαγραφηθεί σε τρία βήματα.

Πρώτον,η επάνοδος στη διεθνή σκηνή από τις ΗΠΑ συνδυάζεται με προσπάθειες παροδικής επανισχυροποίησης του δυτικού μπλοκ. Εδώ εντάσσονται οι διαξιφισμοί με Ρωσία και Κίνα αλλά και η νέα έμφαση στα δικαιώματα και το κράτος δικαίου ως κριτήρια αποτίμησης διεθνών δρώντων. Αποτελεί ειρωνεία της ιστορίας το γεγονός ότι οι ΗΠΑ δίνουν έμφαση εκ νέου σε κάτι που η ΕΕ θεωρούσε προνομιακό πεδίο της που όμως απαξιώνει στην πράξη στις σχέσεις της με την Τουρκία.

Δεύτερον, η περίοδος του ανεκδιήγητου Τραμπ ενθάρρυνε τις πιο τολμηρές τακτικές του Πούτιν, κάτι που σήμαινε πολλά, ερχόμενο μετά από την αποτυχία Ομπάμα στην Κριμαία. Παρότι ο Τραμπ έχει καυχηθεί ότι υπήρξε «πολύ πιο σκληρός απέναντι στη Ρωσία σε σχέση με τον Ομπάμα», η αλήθεια είναι ότι η ιδιωτικοποίηση των κριτηρίων άσκησης πολιτικής οδήγησε – για διαφορετικούς λόγους – σε στενές σχέσεις τόσο με τον Πούτιν όσο και με τον Ερντογάν. Από τον Ιανουάριο του 2021, η νέα προεδρία επιχειρεί να κερδίσει έδαφος απέναντι στην Ρωσία.

Τέλος, οι αργά εξελισσόμενες δομές στη διεθνή πολιτική οικονομία διαμορφώνουν ένα πλαίσιο μέσα στο οποίο η νέα αμερικανική κυβέρνηση θα προσπαθήσει να επαναπροσδιορίσει τις σχέσεις της με την Κίνα.

Ο Πούτιν φαίνεται να διαβάζει σωστά τη μακροχρόνια διάσταση των αμερικανικών κινήσεων, αλλά οι ανάγκες επιβίωσης του αυταρχικού καθεστώτος σε συνδυασμό με μια τάση υπερτονισμού στοιχείων της παλαιότατης θεωρίας της περικύκλωσης οδηγούν το Κρεμλίνο σε παράτολμους σχεδιασμούς. 

*Ο Κώστας Α. Λάβδας είναι Καθηγητής Α’ Βαθμίδας και Διευθυντής του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών «Διεθνείς Σχέσεις και Στρατηγικές Σπουδές» στο Τμήμα Διεθνών, Ευρωπαϊκών και Περιφερειακών Σπουδών στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.