Οι απαρχές της γεωπολιτικής του πετρελαίου και η Κύπρος

Μια ειρωνεία υπόκειται στα προβλήματα και τις απειλές που συνοδεύουν την εύρεση πετρελαίου στις θάλασσες της Κύπρου, την ανάδυση για τον τόπο της 'γεωπολιτικής του πετρελαίου'. Το γεγονός ότι η πολιτική αυτή διάσταση της επιδίωξης διασφάλισης πρόσβασης και προνομιακής εκμετάλευσης των κοιτασμάτων πετρελαίου, υποθαλάσσιων στην περίπτωση της Κύπρου, με την εμφάνιση στις Κυπριακές θάλασσες πολεμικών πλοίων των ενδιαφερόμενων δυνάμεων, εχθρικά ή ληστρικά διεκδικητικών όπως το πειρατώνυμο Μπαρμπαρός της επήλυδος, αρπακτικής Τουρκίας, ή πιο 'φιλικά', όπως των ΗΠΑ και της Γαλλίας, και επωδός ... θάλασσα σχολίων ειδικών που κατακλύζουν αίφνης τα ΜΜΕ μας συνδέει ως πετρελαιοπαραγωγό χώρα με γεωπολιτικές προβληματικές, έχει την καταγωγή της ακριβώς σε... Ναυάρχους! 

Ήταν τον Σεπτέμβριο του 1892 όταν ο Βρετανός Ναύαρχος Λόρδος Fischer, τότε ακόμη Captain Fischer, επιχειρηματολόγησε σε κάθε κανάλι του βρετανικού πολιτικού κατεστημένου ότι η Βρετανία θα έπρεπε να μετακινηθεί από τον άνθρακα ως κινητήρια δύναμη του στόλου της στο πετρέλαιο. Το πετρέλαιο τότε ήταν, κυριολεκτικά, στο 'back-burner' της ιστορίας. Η ελαχίστη τότε εμπορική αξία του, στις δυο τρεις δεκαετίες πριν τον 20ό αιώνα, αφορούσε την χρήση του για τις λάμπες πετρελαίου (oil lamps) στα ορυχεία ενώ το πετρέλαιο ήταν γνωστό όπως το λέει κι ονομασία του, ως rock oil, σαν εκχύλισμα από τις πέτρες σε πετρελαϊκές περιοχές όπως το Μπακού, η Κασπία, η Γαλικία στην Πολωνία και η (ευφήμως ονομασθείσα) Titusville στην Πενσυλβανία των ΗΠΑ. Ήδη, ρωσικά ατμόπλοια στην Κασπία είχαν αρχίσει να καίνε βαρύ πετρέλαιο, που ωνόμαζαν μαζούτ. Ο Fisher είχε κάνει τους υπολογισμούς του για τα πλεονεκτήματα του πετρελαίου έναντι του κάρβουνου, ως καύσιμο του στόλου. Πρώτα, είχε τα ίδια πλεονεκτήματα από στρατιωτικής άποψης, όπως τα τουφέκια Ένφηλντ έναντι των προπατόρων τους: τα πετρελαιοκίνητα πλοία δεν θα άφηναν 'ίχνη καπνού' που έκανε τα πλοία διακριτά από πολύ μακρύτερα. Η ωστική δύναμη ήταν διπλάσια ανά μάζα από το κάρβουνο, έφτανε σε ανώτατη ισχύ σε μισή ώρα έναντι εννέα ωρών του κάρβουνου, και, τέλος, η παραγωγή του καυσίμου για ένα πλοίο χρειαζόταν πέντε ώρες δουλειά από δώδεκα άνδρες, σε σύγκριση προς εργασία πεντακοσίων ανδρών επί πέντε μέρες. Εν τω μεταξύ, σε μια Γερμανία που γνώριζε μια εντυπωσιακή τεχνολογική άνθηση, κάποιος μηχανολόγος ονόματι Gottlieb Daimler είχε σχεδιάσει το πρώτο λειτουργικό πετρελαιοκίνητο αυτοκίνητο, βάζοντας τις βάσεις για την ανάδυση τής εμπορικής αξίας του πετρελαίου. Αν και το αυτοκίνητο ήταν ακόμη εκκεντρικό παιχνίδι των πλουσίων, κάτι βέβαια που συνεχίζει και σήμερα να σηματοδοτεί το όνομα Daimler.

O Πρώτος Μεγάλος Πόλεμος του πετρελαίου

Η τεχνολογική υπεροχή της Γερμανίας με μηχανολόγους σαν τον Daimler πλαισιωνόταν στα τριάντα χρόνια που προηγήθηκαν του Α' Παγκοσμίου Πολέμου με την πολύπλευρη ανέλιξη κι ανάδυσή της ως αντιπάλου αναθεωρητικής δύναμης που απειλούσε την βρετανική επικυριαρχία τότε, ως της αυτοκρατορίας των πέντε ηπείρων και των έξι θαλασσών. Η βαρειά βιομηχανία της παρήγαγε δεκαπλάσιο χάλυβα από ό,τι η Βρετανία, κι ήδη ναυπηγούσε ένα στόλο από θωρηκτά dreadnaught, στην ισχύ και ταχύτητα των οποίων η Βρετανία δεν μπορούσε να αναμετρηθεί με ατμοκίνητα σκάφη. Την ίδια ώρα, σε συμμαχία με την Τουρκία σχεδίαζε την κατασκευή μιας σιδηροδρομικής γραμμής που διέφευγε από τον ναυτικό έλεγχο της Βρετανίας και, μέσω των κεντροευρωπαϊκών χωρών, έφτανε στην Τουρκία των Βαλκανίων κι από εκεί στην Μέση Ανατολή και τον Περσικό Κόλπο, απειλώντας την πρόσβαση της αποικιοκρατικής Βρετανίας στην κύρια πηγή λεηλατούμενου πλούτου της, την Ινδία. 

Τα αντίβαρα πιόνια στην 'γεωστρατηγική σκακιέρα' κινήθηκαν ενάντια στην γερμανική οικονομική και στρατηγική απειλή (ακόμη κι αν η Γερμανία δεν την εννοούσε ακόμη έτσι - αφού ζητούσε βρετανική συνδρομή στην κατασκευή της φιλόδοξης σιδηροδρομικής της γραμμής). Οι γεωστρατηγικοί σχεδιασμοί, όμως, αφορούν δυνητικές απειλές που απορρέουν από τα ερείσματα των χωρών στην γεωπολιτική σκακιέρα. Αντέδρασε ο Γαλλο-Βρετανικός άξονας, αναζητήθηκαν χώρες κλειδιά που θα εμπόδιζαν την κάθοδο της Γερμανίας στις νότιες θάλασσες και τον Περσικό Κόλπο, όπως η Σερβία, που κλείδωνε την κάθοδο των Γερμανών στο Αιγαίο και το Κουβέιτ που έγινε βρετανικό προτεκτοράτο στον Περσικό Κόλπο. Όταν ξέσπασε, τέλος, ο αντι-γερμανικός Α' Παγκόσμιος Πόλεμος, η κεντρική σημασία του πετρελαίου ως όπλο του πολέμου κατέστη κορυφαία συνθήκη του. Τα νέα όπλα που πρωτοεμφανίστηκαν στο πεδίο της μάχης, τανκς, αεροπλάνα και οχήματα ταχείας μεταφοράς προσωπικού, όπλων κι επιμελητείας, ανέδειξαν για πρώτη φορά το πετρέλαιο ως αναγκαία συνθήκη διεξαγωγής του πολέμου. Όταν, για παράδειγμα, η Γαλλία βρέθηκε σε δεινή θέση ελλείψεως πετρελαίου, με το ενδεχόμενο καθήλωσης του στρατού της, εστάλη από τον Κλεμανσώ απελπισμένη έκκληση στον Πρόεδρο Ουΐλσον των ΗΠΑ, που ήταν η πρώτη πετρελαιοπαραγωγός δύναμη, με το 65% της παγκόσμιας παραγωγής. Η συνδρομή των Αμερικανών υπήρξε καθοριστική. Με την νίκη οι Αγγλογάλλοι, με εγκεφάλους τους και Pycot, πήραν τους χάρακες και σχεδίασαν τα νέα σύνορα στα εδάφη της Μέσης Ανατολής και γύρω από τον Περσικό, που αποσπάστηκαν από την διαλυμένη Οθωμανική Αυτοκρατορία. 

Σημειώνεται ότι, με την ανάληψη του αξιώματός του ως Πρώτος Λόρδος του Ναυαρχείου το 1911, ο Ουΐνστον Τσώρτσιλ επέβαλε την αντικατάσταση του κάρβουνου με πετρέλαιο που είχε εισηγηθεί ο προκάτοχός του, ο οποίος και είχε αγνοηθεί. Αλλά, ενώ η Βρετανία διέθετε άφθονα κοιτάσματα άνθρακα, δεν διέθετε πετρέλαιο. Η εξάρτηση από φίλιους εξαγωγείς πέραν του Ατλαντικού ήταν ανεκτή λύση σε καιρό ειρήνης, ανεπίτρεπτα επικίνδυνη σε καιρό πολέμου. Λύση απετέλεσε η εξασφάλιση αποκλειστικού συμβολαίου εκμετάλλευσης των πετρελαίων τής Περσίας, τις 'καιόμενες λίθους' ή 'στήλες πυρός' της οποίας από το εκλυόμενο πετρέλαιο εγνώριζαν οι Βρετανοί κλασικιστές από τον Ηρόδοτο και τις ιστορίες του για τους λάτρεις του πυρός Ζωροάστρες ιερείς, που άναβαν την εκλυόμενη νάτθα, και τον Οζυμανδία. Πόση στρατηγική σημασία για την Βρετανία είχε η εξασφάλιση του αποκλειστικού συμβολαίου με την Περσία καταδεικνύεται από το γεγονός ότι βρετανική κυβέρνηση έστειλε για τον σκοπό αυτό το 1905 τον "άσσο των κατασκόπων" της (ace of spies), Sigmund Reilly.  Ο δαιμόνιος αρχικατάσκοπος κατόρθωσε με πονηράδες, που περιλάμβαναν και θρησκευτικές υποκρισίες, να κερδίσει το αποκλειστικό. συμβόλαιο από τον θρήσκο γεωλόγο D' Arcy που είχε τα δικαιώματα έρευνας από τον Σάχη, κλέβοντας το συμβόλαιο από το στόμα των Γάλλων. Δημιουργήθηκε μια βρετανικών συμφερόντων εταιρεία για την εκμετάλλευση του Περσικού Πετρελαίου, η Anglo-Persian Oil Company, μετέπειτα British Petroleum, ή BP, στην οποία η βρετανική κυβέρνηση πήρε το στρατηγικό κυρίαρχο ποσοστό. Δεν παίζεις με το πετρέλαιο,  καίγεσαι! Στον θρόνο του παγωνιού οι Βρετανοί (κι αργότερα οι Αμερικανοί) φρόντιζαν να τοποθετείται ο φίλιος τους δεσπότης Σάχης, συνήθως άγριος δικτάτωρ όπως ο Μοσαντέκ, μέχρις ότου είπε το ιρανικό αντίστοιχο του 'νισάφ' ένας αντιδυτικός Χομεϊνί. 
 

*Ο Τίτος Χριστοδούλου είναι Φιλόσοφος, Δημοσιογράφος και Συγγραφέας