ΠΑΣΟΚ: 50 χρόνια από την ίδρυση του κόμματος - Η 3η Σεπτέμβρη 1974 που έφερε την ''Αλλαγή''

Η συμπλήρωση 50 ετών από την ιδρυτική διακήρυξη της 3ης του Σεπτέμβρη που σήμανε την είσοδο του ΠΑΣΟΚ στην πολιτική σκηνή της χώρας, έρχεται σε μία κρισιμότατη ιστορική καμπή για την «Δημοκρατική Παράταξη».

Το ΠΑΣΟΚ επιχειρεί να ξαναγίνει πρωταγωνιστής των εξελίξεων, με την 6η Οκτωβρίου και τις εσωκομματικές εκλογές να αποτελούν μίας πρώτης τάξεως ευκαιρία επιστροφής σε κυβερνητική τροχιά. Άλλωστε, οι 6 υποψήφιοι για την προεδρία επιχειρούν να συνδέσουν τη σημερινή πορεία του Κινήματος, με την σημαντική ιστορική του διαδρομή.

Η δημιουργία του ΠΑΚ
Η πορεία προς την 3η Σεπτέμβρη δεν προέκυψε «αυτόματα», ούτε ο δρόμος στρώθηκε με «ροδοπέταλα». Το κύμα ριζοσπαστισμού, η «σπορά» που υπήρχε εντός της Ένωσης Κέντρου αναδείχθηκε σε ένα σημαντικό βαθμό στη μεγάλη λαϊκή αντίδραση απέναντι στο βασιλικό πραξικόπημα, που στην πορεία μορφοποιήθηκε στην Κεντροαριστερά, υπό τη φυσική ηγεσία του Ανδρέα Παπανδρέου.

Ο Παπανδρέου είχε αντιληφθεί την ανάγκη για ρήξη με το παρελθόν του μετεμφυλιακού κράτους και παρακράτους και με την δικτατορία να καθιστά αδήριτη και πιο επιτακτική την ανάγκη αυτή, η θέση μορφοποιήθηκε δια της δημιουργίας του Πανελλήνιου Απελευθερωτικού Κινήματος (ΠΑΚ). Το ΠΑΚ ιδρύθηκε με σκοπό την ανατροπή της δικτατορίας, διακηρύττοντας ταυτόχρονα «την αποδέσμευση της χώρας από την ξένη εξάρτηση» και διαθέτοντας σαφές στίγμα για την μεταδικτατορική Ελλάδα. Οι προγραμματικές θέσεις του Κινήματος, όπως «η πραγματοποίηση ριζικών αλλαγών, με τελικό στόχο το σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της ελληνικής κοινωνίας», αποτέλεσαν το προοίμιο της ιδρυτικής διακήρυξης του ΠΑΣΟΚ.

Οι δυσκολίες και η επιστροφή
Μετά την κατάρρευση της Χούντας στις 23/7/1974, η πορεία προς την 3η Σεπτέμβρη ήταν δυσκολότερη απ’όσο θα νόμιζε κανείς. Παρ’ότι ο Ανδρέας Παπανδρέου χαρακτήρισε στην αρχή την νέα συνθήκη ως «αλλαγή νατοϊκής φρουράς», η διορατικότητά του και η πίστη του για μία Ελλάδα που μπορεί να πρωταγωνιστήσει, τον οδήγησε στο να επιστρέψει στην χώρα. Άλλωστε, η τυχόν απουσία του από τις νέες συνθήκες και εξελίξεις εντός των τειχών θα απέκοπταν τον δημοκρατικό και προοδευτικό κόσμο της χώρας από το λαϊκό κίνημα και την αδιαμεσολάβητη τους σχέση, από το «συμβόλαιο» που θα υπέγραφε με τον λαό.

«Ή θα επιστρέψεις τώρα για να μετάσχεις ενεργά στη διαμόρφωση του μεταπολιτευτικού πολιτικού τοπίου ή θα μείνεις οριστικά εκτός πολιτικής σκηνής», είπε τηλεφωνικά ο Γεώργιος Ρωμαίος, διευθυντής του «Βήματος» στον Ανδρέα

Ο Παπανδρέου απέκτησε ξεκάθαρη εικόνα για την νέα πραγματικότητα στη μεταδικτατορική Ελλάδα και έπειτα από συνομιλίες με στενούς του συνεργάτες, όπως ο Γ.Αλευράς, ο Γ. Χαραλαμπόπουλος και ο Α. Λιβάνης, ξεκίνησε την προετοιμασία για την μεγάλη επιστροφή. Η οριστικοποίηση της απόφασής του ήρθε στην μεγάλη σύσκεψη των στελεχών του ΠΑΚ στις 6/8/1974 με την συμμετοχή όλων των οργανώσεων του εξωτερικού στη Γερμανία, εισηγούμενος την επάνοδο στην Ελλάδα. Άμεσα αποφασίστηκε η αυτοδιάλυση του ΠΑΚ καθώς σύμφωνα με την διακήρυξη, ο ρόλος της θα τερματιζόταν μόλις η δημοκρατία αποκατασταθεί. Ο δρόμος για την 3η Σεπτέμβρη είχε ανοίξει και επίσημα, με την ανάθεση σύνταξη ενός «κειμένου αρχών» σε ομάδα στελεχών.

Στις 16/8/1974 ο Ανδρέας Παπανδρέου επέστρεψε στην Ελλάδα, περίοδο που συνέπεσε με τον «Αττίλα 2». Η υποδοχή που του επιφυλάχθηκε, ήταν κάτι παραπάνω από μεγαλειώδης και παρά την δύσκολη αυτή συνθήκη, πλέον ήταν σαφές ότι ο ίδιος θα αποτελούσε τον «αντίπαλο» απέναντι στην Δεξιά.

Διαφωνίες και... αντιρρήσεις
Ο Ανδρέας δεν θα μπορούσε παρά να μην είναι συγκλονισμένος από την λαϊκή «αγκαλιά» κατά τη διάρκεια της υποδοχής του, γεγονός που μετέφρασε ως ευθύνη και άμεση προετοιμασία για το επόμενο βήμα. Τα όσα είχαν προηγηθεί, ήταν μονόδρομος για τον ίδιο.

Το βήμα αυτό δε θα μπορούσε να είναι άλλο από τη δημιουργία ενός νέου Κινήματος με σκοπό τη ρήξη με το προ δικτατορίας πολιτικό πλαίσιο, την μετεμφυλιακή νοοτροπία, έναν φορέα που θα υπερέβαινε τα πολιτικά και ιδεολογικά του όρια με σκοπό την πραγμάτωση των κοινωνικών αλλαγών, της ενίσχυσης της λαϊκής τάξης, αλλά και της διατήρησης των παραδόσεων και δημοκρατικών παρακαταθηκών του κεντρώου χώρου.

Ομολογουμένως, τα «παλαιάς κοπής» στελέχη του Κέντρου δεν πίστευαν ή παρερμήνευσαν τον συμβολισμό της ίδρυσης του ΠΑΚ, τις τοποθετήσεις του και την πολιτική του πορεία, με αποτέλεσμα να τον υποδεχθούν ως τον γιο του «Γέρου της Δημοκρατίας», Γεωργίου Παπανδρέου και «κληρονόμο» της Ένωσης Κέντρου. «Μετά τον Γέρο ο Ανδρέας». Αυτή ήταν η λαϊκή θέληση. Δεν υπήρξε ούτε ένας από τους πρώην βουλευτές της Ενώσεως Κέντρου που να αμφισβήτησε την ηγετική του πρωτοβουλία.

Όταν αντιλήθφηκαν ότι έχει διαφορετικές προθέσεις, τόνισαν χαρακτηριστικά: «Ανδρέα, δεν είναι καιρός για κινήματα. Το θέμα είναι να κοιτάξουμε την παράταξη και να ανατρέψουμε τον Καραμανλή». Ο ίδιος, λιτά και απέριττα έδωσε την ξεκάθαρη απάντηση: «Για να ανατραπεί ο Καραμανλής χρειάζεται οργάνωση και στρατηγική».

Όταν πήγε στο Α' Νεκροταφείο και προσκύνησε τον τάφο του Γεωργίου Παπανδρέου, πολλοί θεώρησαν ότι τελικά θα εμφανιστεί ως διάδοχος του «Γέρου» στην ηγεσίας της Ενώσεως Κέντρου, αλλά ο Ανδρέας τους χάλασε τα σχέδια και δημιούργησε το ΠΑΣΟΚ

Ενδεικτικά των όσων μεσολάβησαν εκείνο το διάστημα συμπυκνώνονται στην περιγραφή του πολιτικού επιστήμονα, Μιχάλη Σπουρδαλάκη όπου αναφέρει ότι: «Με μαεστρία και διακριτικότητα, ο Παπανδρέου παρακάμπτει, χωρίς πολιτικούς δογματισμούς και αποκλεισμούς, άμεσες και έμμεσες προσκλήσεις για επανίδρυση της Ένωσης Κέντρου. Ήδη την άλλη μέρα της άφιξης του, θέτει σε κίνηση διεργασίες για τη διατύπωση ενός καταστατικού κειμένου, που θα οδηγούσε στην ίδρυση νέου πολιτικού φορέα. Στις αποσκευές του έφερε ένα κείμενο πολιτικής διακήρυξης. Το κείμενο αυτό ήταν αποτέλεσμα πολυετών διαβουλεύσεων και επεξεργασιών στο εκτός Ελλάδας ΠΑΚ. Αυτό ακριβώς το κείμενο αποτελεί τη βάση των συζητήσεων ανάμεσα σε μικρό αριθμό στελεχών του ΠΑΚ, μετατρέπουν εκείνο το προσχέδιο σε κείμενο διακήρυξης».

Οι αντιρρήσεις δεν παρέμειναν μόνο στον χαρακτήρα, αλλά και στο όνομα του νέου φορέα και κατ’επέκταση στην ενσωμάτωση της σοσιαλιστικής έννοιας. Ο Παπανδρέου ήταν κάθετος και άφησε «στην άκρη» κάθε άποψη περί αναγκαίας προσθήκης του όρου «Δημοκρατικό» στον τίτλο. Άλλωστε, όπως ανέφερε: «Εξ ορισμού ένα σοσιαλιστικό κίνημα είναι δημοκρατικό». Στην Αθήνα, οι κεντρώοι ήθελαν να αντικατασταθεί ο όρος «σοσιαλιστικό με τον όρο «δημοκρατικό». Την απόφαση πήρε ο ίδιος κυριολεκτικά την τελευταία στιγμή.  Πλέον, ο χρόνος μετρούσε αντίστροφα και η «3η Σεπτέμβρη» ήταν θέμα χρόνου.

Από λάθος η πρώτη δήλωση του λογοτύπου του ΠΑΣΟΚ στον Άρειο Πάγο ανέφερε «Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κόμμα»

Ο Παπανδρέου έφτασε με αρκετή καθυστέρηση στο ξενοδοχείο «Κινγκς Πάλας». Ήταν ένας διαφορετικός Ανδρέας. Φορούσε μαύρο δερμάτινο σακάκι, άσπρο πουκάμισο χωρίς γραβάτα, φαρδιά δερμάτινη ζώνη, είχε φαβορίτες και ήταν πιο αδύνατος από ό,τι τον ήξεραν επτά χρόνια πριν. Παρουσίασε τη «διακήρυξη Αρχών του Πανελληνίου Σοαιαλιστικού Κινήματος», την οποία διάβασε ολόκληρη ο Κ. Νικολάου και μοίρασε στους δημοσιογράφους ως εκπρόσωπος Τύπου ο Γ. Κατσιφάρας.

«Για να προστατέψουμε το έθνος, για να ανοίξουμε το δρόμο που οδηγεί στην αδέσμευτη λαϊκή κυριαρχία και τη δημοκρατία. Σ’ αυτά τα πλαίσια πρέπει να ερμηνευτεί και η δικιά μας απόφαση να προχωρήσουμε σήμερα σε μια πολιτική πράξη, στη διακήρυξη των βασικών αρχών και στόχων ενός νέου πολιτικού Κινήματος, του Πανελλήνιου Σοσιαλιστικού Κινήματος» ακούγεται να διαβάζει ο Ανδρέας Παπανδρέου στην κατάμεστη από δημοσιογράφους, στελέχη του ΠΑΚ και του Αντιδικτατορικού αγώνα αίθουσα ξενοδοχείου στο Σύνταγμα.

Η διακήρυξη της ίδρυσης του ΠΑΣΟΚ υποστήριζε ανάμεσα σε άλλα και πως «Μόνο με την ενεργό πολιτική παρουσία των πολιτών, απ' άκρου εις άκρον της Ελλάδας, θα εξασφαλιστούν τόσο η εθνική μας ανεξαρτησία όσο και η λαϊκή κυριαρχία. Ήρθε η ώρα να περάσουμε από την παθητική αναμονή στην ενεργό λαϊκή παρουσία για τη διαμόρφωση του μέλλοντος της χώρας μας».

Η υποδοχή που του επιφύλαξαν τα ΜΜΕ δεν ικανοποίησε τον ίδιο. Έτσι, στις 15 Σεπτεμβρίου έριξε το σύνθημα της αυτοοργάνωσης: Κάλεσε όλους εκείνους που πιστεύουν στις πολιτικές αρχές και διακηρύξεις του να δημιουργήσουν οργανώσεις με δική τους πρωτουοβλία. Ήταν η πραγματική, ιδρυτική διακήρυξη του ΠΑΣΟΚ.

Μακρύς δρόμος
Μπορεί η 17η Νοέμβρη 1974 και το 13,58% που έλαβε το ΠΑΣΟΚ στις εκλογές να μην ανταποκρίθηκε στις προσδοκίες που είχαν δημιουργηθεί, τόσο στον λαό όσο και στον ίδιο τον Παπανδρέου, ωστόσο αποτέλεσε τον κινητήριο μοχλό για ακόμη μεγαλύτερη εκτίναξη.

Μάλιστα, δεν ήταν λίγες οι αλλαγές ακόμη και εντός του Κινήματος που μεσολάβησαν την 7ετία εκείνη, μέχρι το 25,34% του 1977 και την ανάδειξή του σε αξιωματική αντιπολίτευση και φυσικά, την ημέρα της ιστορική ημέρα της 18ης Οκτωβρίου 1981, που αποτέλεσε την πρώτη εκλογική νίκη του κόμματος.