Ο Άγιος Ισίδωρος στο Κάβο Σίδερο, εκεί όπου τιμούσαν τη Σαμώνια Αθηνά (φωτο)

Ανοίγει τις πύλες του μια φορά μόνο το χρόνο στις 4 Φεβρουαρίου ημέρα γιορτής του Οσίου Ισιδώρου του Πηλουσιώτου.

Ο λόγος για το μικρό ναό που είναι αφιερωμένος στον Άγιο Ισίδωρο στο ακρωτήρι «Κάβο Σίδερο», εντός των ορίων της  Ναυτικής Βάσης Κυριαμαδίου Σητείας.

Πρόκειται για μετόχι της Ιεράς Σταυροπηγιακής Μονής Τοπλού στο οποίο επιτρέπεται η είσοδος μόνο λόγω της γιορτής αφού όλη η περιοχή γύρω του αποτελεί απαγορευμένη ζώνη.

Ο όσιος Iσίδωρος ο Πηλουσιώτης ήταν μοναχός και συγγραφέας από την Αίγυπτο και γεννήθηκε περί το 360 μ.Χ.

Είχε το προσωνύμιο Πηλουσιώτης επειδή μάλλον ασκήτευσε και ήταν ηγούμενος σε μοναστήρι κοντά στο αρχαίο Πηλούσιο και σημερινό Πόρτ Σάιντ.

Όταν κατέκτησαν την Αίγυπτο οι Άραβες,  κυνηγημένοι μοναχοί από το μοναστήρι του Αγίου Ισιδώρου κατέφυγαν στον Ανατολικότερο άκρο της Κρήτης και ίδρυσαν νέα  μονή από την οποία  πήρε το όνομά του το ακρωτήρι Κάβο Σίδερο (Ακρωτήριο Ισίδωρος).

Επίσης το ίδιο ακρωτήρι το βλέπουμε και ως Σαμώνιο από τη Σαμώνια Αθηνά, που φέρεται να είχε ναό εκεί σε προγενέστερους χρόνους, αν και η ονομασία Σαμώνιο μάλλον που υπήρξε ακόμα και πριν την ύπαρξη του ναού της.

Την παρουσία πάντως χριστιανικού ναού στην περιοχή αναφέρει ο Φλωρεντινός ιερέας-περιηγητής  Μπουοντελμόντι όταν  βρέθηκε στο νησί, κατά το 1415.

Η ανασκαφή

Στην άκρη του Σαμωνίου είχαν γίνει από την ΚΦ Εφορεία Αρχαιοτήτων Ανατολικής Κρήτης μικρές ανασκαφικές έρευνες για τον εντοπισμό του ναού της Μινωίδος ή Σαμώνιας Αθηνάς, που τοποθετούσε εκεί ο Απολλώνιος παραθέτοντας το σχετικό μύθο.

Τμήμα της έρευνας έγινε σε ίχνη τοιχοποιίας κοντά στο νεώτερο ναό του Αγίου Ισιδώρου , στο ύψωμα, κοντά στην ακτή. Αποκαλύφθηκαν τα ερείπια εκκλησίας μήκους με τον πρόναο 12,80 μέτρων  και πλάτους 5,20 μέτρων, με εξωτερικό δωμάτιο στο βόρειο τοίχο.

 Η κεραμική που βρέθηκε βεβαίωσε ότι ο ναός ήταν σε χρήση κατά την Ενετοκρατία αλλά το πολύτιμο για την ιστορία εύρημα ήταν η περισυλλογή τριών νομισμάτων που όχι μόνο συνθέτουν τη διάρκεια ζωής του αλλά συνηγορούν στη λύση της θέσης του  ναού του Αγίου Ισιδώρου που είχε δει κατά την επίσκεψη του στην περιοχή ο Μπουοντελμόντι.

Βρέθηκε λοιπόν το tornesselo του Δούκα Αντόνιο Βενέριο (1382-1400) ενώ σε ταφή στο χώρο του ιερού, προφανώς κάποιου ιερωμένου, εντοπίστηκε ένα tornesselo του Δούκα Leonardo Lorendan (1501-1521) ενώ βρήκαν στο νάρθηκα ένα sesino του Δούκα Marino Grimano (1595-1605).

Ο ναός αυτός κατά συνέπεια φαίνεται πως κτίστηκε κατά τη β βυζαντινή περίοδο, εποχή θρησκευτικής οικοδομικής αναγέννησης και υπήρχε στις αρχές του 15ου αιώνα και φυσικά το 1415 που τον είδε ο Μπουοντελμόντι.

Δεν καταστράφηκε από τις οθωμανικές επιδρομές του 1462 και 1471, όπως υπέθετε ο Νίκος Παπαδάκης και το πιο σημαντικό είναι πως υπήρχε τον 16ο αιώνα ενώ σε χάρτη του 1563 φέρεται ναός ή μοναστήρι με το όνομα Ακρωτηριανή στη θέση όπου σήμερα βρίσκεται η Μονή Ακρωτηριανής στο Τοπλού.

Ο ναός άρα πρέπει να ερειπώθηκε στις αρχές του 17ου αιώνα όταν η ύπαιθρος δέχθηκε σφοδρές επιθέσεις των Οθωμανών που κατέληξαν στην κατάκτηση της Κρήτης και ειδικότερα της Σητείας το 1648.

Αυτή λοιπόν ήταν η ecclesia Sancti Ysidori που συνάντησε ο Ιταλός περιηγητής και πιθανώς οι δύο από τους ιερείς που είδε έμεναν σε κελιά που απάρτιζαν το μακρόστενο κτίσμα στα βόρεια της εκκλησίας.

Αργότερα στην εποχή της Τουρκοκρατίας και σε περίοδο που οι Οθωμανοί άρχισαν να δείχνουν θρησκευτική ανοχή φαίνεται πως κτίστηκε ο νεότερος ναός του Αγίου Ισιδώρου στη θέση που βρίσκεται σήμερα, σε μικρή απόσταση από τα ερείπια του παλιού, που για κάποιο άγνωστο λόγο δεν προτιμήθηκαν για να οικοδομηθούν εκ νέου.

Επομένως παρακολουθώντας το οδοιπορικό του Μπουοντελμόντι στην εκκίνηση του για επίσκεψη στο εσωτερικό της Κρήτης θα πρέπει να θεωρήσουμε δεδομένο ότι αποβιβάστηκε στο Σαμώνιο άκρο, στο σημερινό Κάβο Σίδερο, όπου σε ύψωμα που αποτελεί την απόληξη στη θάλασσα τραχύ βουνού, το οποίο σήμερα είναι γνωστό ως Κεφάλα του Κάβου, είδε την εκκλησία του Αγίου Ισιδώρου κι αφού διέσχισε μια περιοχή γυμνή από δέντρα, όπως ακριβώς είναι σήμερα, έφτασε στον κόλπου της Ιτάνου, που ταιριάζει απόλυτα με την περιγραφή του. Εκεί είδε τα αρχαία ερείπια της δωρικής πόλης και στη συνέχεια συνέχισε την περιήγηση του στο εσωτερικό του νησιού.

 (Αντλήθηκαν πληροφορίες από το δελτίο ΧΑΕ (1984), περίοδος Δ, Νίκος Παπαδάκης)