«Ο Αλμυρός μπορεί να καλύψει το 50% των ετήσιων αναγκών της Κρήτης - Πηγές νερού που παραμένουν ανεκμετάλλευτες

Με την κλιματική κρίση να «χτυπά» ήδη την Κρήτη, τα αποθέματα νερού να μειώνονται δραματικά και τις καιρικές συνθήκες να έχουν αλλάξει σε σχέση με το παρελθόν, η επιστημονική Κοινότητα, οι Αρχές και οι Υπηρεσίες του τόπου αναζητούν λύσεις.

Για να υπαρξει η καλύτερη δυνατή λύση ή πιο σωστά ένα πλέγμα λύσεων, θα πρεπει να υπαρχει απόλυτη κατανόηση του προβλήματος, σε ολα τα επίπεδα. Η αλήθεια είναι ότι ως χώρα έχουμε καθυστερήσει χαρακτηριστικά, αποδεικνύοντας για μια ακόμη φορά, πως η πρόληψη δεν είναι ένα από τα χαρακτηριστικά, τα οποία μας διακρίνουν, Φτάνοντας λοιπόν στο «και πέντε», αναζητούμε τώρα, μέτρα και λύσεις, ζητώντας ταυτόχρονα από τους πολίτες να αλλάξουν συνήθειες και νοοτροπία, σε σχεση με την χρήση του νερού, τη στιγμή που δεν έχει γίνει καμία κίνηση για την ομαλή μετάβαση στη νέα πραγματικότητα.

Για αυτή την «καυτή πατάτα», που έχει εξελιχθεί στο μείζον ζήτημα και της Κρήτης μιλά στο newshub.gr o Δρ. Βασίλειος Α. Τζανακάκης, που είναι Επίκουρος Καθηγητής στη θέση «Γεωργική Εδαφολογία» στο Τμήμα Γεωπονίας του Ελληνικού Μεσογειακού Πανεπιστημίου (ΕΛΜΕΠΑ). Ο κ. Τζανακάκης, αναλύει όλα τα δεδομένα, δειχνοντας την κατεύθυνση στην οποία πρέπει να κινηθούμε. Δεν παραλείπει βέβαια να μιλήσει για την αμέλεια των προηγούμενων ετών, τονιζοντας πως λύσεις, με πρώτη απ΄όλες την αξιοποίηση των υφάλμυρων πηγών, όπως αυτή του Αλμυρού στο Ηράκλειο.

-Πριν από μικρό χρονικό διάστημα είχαμε τις ανακοινώσεις του Υπουργού Αγροτικής Ανάπτυξης για την υλοποίηση ενός συνολικού σχεδιασμού για τη διαχείριση του νερού στην Κρήτη. Ποια είναι η άποψη σας για όσα ανακοινώθηκαν;

Πριν απαντήσω στην ερώτησή σας, ενημερωτικά, να αναφέρω ότι για την  Κρήτη υφίσταται από το 2015 το αρχικό, αναθεωρημένο (2017) και τώρα υπό διαβούλευση, σχέδιο λεκανών απορροής ποταμών του  του  υδατικού διαμερίσματος Κρήτης στο οποίο μεταξύ άλλων γίνεται αναφορά στις αρμόδιες αρχές, στην κατάσταση επιφανειακών και υπογείων υδατικών συστημάτων, ανάλυση ανθρωπογενών πιέσεων και των επιπτώσεων τους στα επιφανειακά και στα υπόγεια υδατικά συστήματα, μεθοδολογία ανάλυσης ανθρωπογενών πιέσεων, μητρώο προστατευόμενων περιοχών (π.χ. δίκτυο Νatura) και περιβαλλοντικοί στόχοι,  προγραμματισμένα έργα-δράσεις, απολήψεις ύδατος και οικονομικά στοιχεία, προγράμματα βασικών και συμπληρωματικών μέτρων, αναλύσεις του κόστους τους  λαμβάνοντας υπόψη την αποδοτικότητά τους καθώς και προγράμματα παρακολούθησης των μέτρων. Να μην ξεχνάμε ότι στην Κρήτη, η διαχείριση των υδάτινων πόρων καλύπτεται βασικά από τον νόμο 3199/2003 και το προεδρικό διάταγμα 5/2007, το οποίο θεσπίστηκε για την επίτευξη εναρμόνισης με την ευρωπαϊκή οδηγία 200/60/ΕΚ στην οποία ορίζονται και οι λεκάνες απορροής όπως παραπάνω. Επίσης, με τον κίνδυνο να κουράσουμε τους αναγνώστες, να αναφέρουμε την νέα ΚΑΠ καθώς και άλλες υποστηρικτικές κατευθυντήριες οδηγίες και μέτρα της ΕΕ,  για την επαναχρησιμοποίηση αποβλήτων, την κυκλικής οικονομίας, μέτρα για την κλιματικής και την προστασία των εδαφών κ.α. παρέχοντας τουλάχιστον σε θεωρητικό επίπεδο μία ολοκληρωμένη θεσμική ομπρέλα για θέματα που σχετίζονται με τη διαχείριση των υδάτων στα κράτη μέλη και την αντιμετώπιση της λειψυδρίας σε ευαίσθητες περιοχές. Σε αυτό το πλαίσιο, προσφάτως ανακοινώθηκε  από τον υπουργό Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων ένα ολοκληρωμένο Στρατηγικό Σχέδιο για την διαχείριση των υδάτων της. Μεταξύ άλλων γνωστοποιήθηκε και απόφαση για την δημιουργία φορών διαχείρισης υδάτων σε κάθε περιφέρεια.

Η αναφορά των παραπάνω γίνεται για να έχουμε μία εικόνα του τρέχοντος και μελλοντικού πλαισίου διαχείρισης, αλλά και για να τονιστεί από την πλευρά μου ότι ανέκαθεν υφίσταται, πιθανότητα σε βελτιωμένη μορφή σήμερα, το διαχειριστικό πλαίσιο και οι δομές διαχείρισης του νερού στην Κρήτη. Η νέα μελέτη καταρτίζεται - θέλω να πιστεύω- με την πρόθεση να βελτιώσει την υφιστάμενη κατάσταση, ωστόσο το τι κενά θα προκύψουν καθώς και το τι θα συμβεί στο εφαρμοστικό επίπεδο, δηλαδή τι θα συμβεί στην πράξη, χωρίς να υπάρχει καμία διάθεση μηδενισμού βέβαια, παραμένει άγνωστο. Εκείνο που πρέπει να μας απασχολήσει, με βάση την προηγουμένη εμπειρία, είναι αφενός να μπορέσουμε να ταυτοποιήσουμε και να ενσωματώσουμε τις απαραίτητες δράσεις στο όποιο ενιαίο σχέδιο διαχείρισης, αφετέρου σε δεύτερο επίπεδο να δημιουργήσουμε το πλαίσιο εφαρμογής και υλοποίησής του στην πράξη.  Η πράξη ήταν, ανέκαθεν, η μετουσίωση των ιδεών-θεωριών (πείτε το  όπως θέλετε), γιαυτό και επί της ουσίας, όλα όπως λέει σοφά ο λαός θα κριθούν στην πράξη. Εκείνο που θα ήθελα να προσθέσω ειναι ότι τουλάχιστον στην Κρήτη και από την προσωπική μου εμπειρία, υπάρχει ένα μεγάλο χάσμα μεταξύ των επί χάρτου στρατηγικών και δράσεων και αυτών που εφαρμόζονται στην πράξη, εμπλέκοντας σε αυτό όλους τους αρμόδιους φορείς και χρήστες (υπηρεσίες, ΤΟΕΒ, παραγωγοί κ.α.).

Εφόσον υπάρχει ανάλογη σχετική ερώτηση μπορώ να αναφέρω σε λεπτομέρεια περισσότερα πάνω σε αυτό το θέμα. Αρκούμαι ωστόσο σε αυτό το σημείο επιγραμματικά στα κρίσιμα θέματα διαχείρισης, όπως η διανομή του νερού, η ποσότητα και  οι μέθοδοι χρήσης του νερού από τους  χρήστες, οι αποτελεσματικοί έλεγχοι για όλους τους εμπλεκομένους, που εύχομαι να είναι αντικείμενο της νέας μελέτης. 

-Πρακτικά, η ολοκλήρωση μιας τέτοιας μελέτης και η εφαρμογή του όποιου σχεδίου με μακροπρόθεσμό ορίζοντα, πότε μπορεί να ξεκινήσει να υλοποιείται και πόσο άμεσα μπορούν να είναι τα αποτελέσματα;

 Η παραπάνω μελέτη από την ενημέρωση που παρέχεται ανατίθεται σε εταιρεία του εξωτερικού από την οποία αναμένονται από τα λεγόμενα των αρμοδίων τα βέλτιστα δυνατά ώστε να προχωρήσει ο σχετικός σχεδιασμός στα θέματα του νερού. Η ερώτηση κατά την γνώμη μου είναι εξαιρετικά δύσκολο να απαντηθεί με σιγουριά καθώς δεν γνωρίζω τα όποια χρονοδιαγράμματα. Αλλά και όπως προανεφερα το σύστημα διαχείρισης που ενδέχεται να είναι πολύπλοκο εμπλέκοντας αναπόφευκτα την συνεργασία διαφορετικών φορέων και μία πληθώρα δράσεων. Εφόσον και όταν κατατεθεί, ελπίζω να αξιολογηθεί και να βελτιωθεί, προτείνοντας στρατηγικές, μέτρα και δράσεις υλοποιήσιμες καλύπτοντας  όλα τα κρίσιμα καταγεγραμμένα θέματα-κενά διαχείρισης και εφαρμογής στο πεδίο. Επιπλέον μην ξεχνάμε ότι όλα είναι αλληλένδετα και σχετίζονται-εξαρτώνται από την οικονομία και τις επιπτώσεις στην κοινωνία  και το περιβάλλον. Ίδωμεν. Στο μεταξύ θα πρέπει το υφιστάμενο πλαίσιο διαχείρισης  να λειτουργεί, να αξιολογείται και να αναθεωρείται διαρκώς προς την κατεύθυνση της ολοκλήρωσης των προγραμματισμένων έργων και την εφαρμογή των ορθών κανόνων διαχείρισης νερού από όλους τους εμπλεκόμενους.

-Σε τι σημείο βρισκόμαστε αυτή την στιγμή στην Κρήτη, σε σχέση με τα αποθέματα νερού;

-Σύμφωνα με μία σχετικά πρόσφατη δημοσιευμένη μελέτη του 2020 σε διεθνές περιοδικό, υπό μέσες ή μέτριες μετεωρολογικές συνθήκες, το νησί θεωρείται υδατοεπαρκές, με κάτι λιγότερο από τα 1000 mm μέση βροχόπτωση (αντιστοιχεί συνολικά σε 8000 hm3 περίπου). Εκτιμάται ότι λιγότερο από το 30% της βροχόπτωσης αποθηκεύεται στο έδαφος ή διηθείται σε βαθύτερους ορίζοντες, ενώ το υπόλοιπο 70%  διατίθεται για εξατμισοδιαπνοή και χάνεται ως επιφανειακή απορροή προς τη θάλασσα. Ως αποτέλεσμα, το θεωρητικό συνολικό υδάτινο δυναμικό εκτιμάται σε 3500 hm3/έτος περίπου. Από αυτά, σύμφωνα με εκτιμήσεις χρησιμοποιούνται περίπου  600 hm3.  Αυτά, βέβαια, τουλάχιστον πριν από την τελευταία τριετία όπου είχαμε τις εξαιρετικά δυσμενεις συνθήκες. Ενημερωτικά, και για να  έχουμε μία ευρύτερη εικόνα της κατάστασης, στην Κρήτη η άρδευση αποτελεί την κύρια χρήση του νερού καλύπτοντας το 80% του συνολικά χρησιμοποιούμενου από το σύνολο των χρηστών (άρδευση, οικιακή, αστική τοπίου, κτηνοτροφία  και βιομηχανική χρήση). Επιπλέον, θα πρέπει να τονίσουμε ότι - και αυτό σχετίζεται  και με την διαθεσιμότητα του νερού,- η γεωργία βασίζεται στα υπόγεια ύδατα (περίπου 95%), αρδεύοντας περίπου την μισή γεωργική γη.

Αυτά ως μία μέση γενική εικόνα, ωστόσο στο πεδίο η εικόνα είναι σαφώς πιο πολύπλοκη δεδομένων των γεωμορφολογικών και εδαφοκλιματικών  ιδιαιτεροτήτων που έχουν διαφορετικές περιοχές στο νησί,  αποκλίνοντας σημαντικά από τους παραπάνω μέσους όρους. Είναι φανερό ότι λόγω της μείωσης των βροχοπτώσεων και των αυξημένων θερμοκρασιών τα τελευταία χρόνια, τα ισοζύγια πλέον ενδέχεται να είναι αρνητικά κυρίως σε περιοχές όπου οι ανάγκες σε ζήτηση αυξάνουν, ενώ οι τροφοδοσίες και επιφανειακών νερών και των υδροφόρων μειώνεται. Οι περιοχές αυτές διευρύνονται χρόνο με το χρόνο καθιστώντας επιτακτική την λήψη μέτρων.

Συμπληρώνοντας την απάντηση μου σχετικά με τα αποθέματα νερού να αναφέρω  και χρήσιμες πληροφορίες σχετικά με τους μη συμβατικούς υδατικούς πόρους, όπως είναι τα επεξεργασμένα υγρά απόβλητα από τις μονάδες επεξεργασίας υγρών αποβλήτων, το υφάλμυρο νερό κ.α.  Αναφέρομαι στα πρώτα καθώς υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός μονάδων επεξεργασίας λυμάτων στην Κρήτη με μεγάλο δυναμικό παραγωγής επεξεργασμένων υγρών αποβλήτων, το οποίο δυστυχώς τώρα ουσιαστικά παραμένει ανεκμετάλλευτο. Μόνο το 10% περίπου από αυτό αξιοποιείται για  άρδευση.

Το νερό αυτό θα μπορούσε πέρα από την άρδευση των καλλιεργειών να χρησιμοποιηθεί ως μέσω για την αναπλήρωση των υδροφορέων ή ακόμη και ως μέσο παρεμπόδισης διείσδυσης θαλασσινού νερού σε περιοχές όπου υπάρχει πρόβλημα.  Να μην ξεχνάμε ότι μπορεί να αποτελέσει μια επιπλέον πηγή θρεπτικών συστατικών για τις υπάρχουσες καλλιέργειες μειώνοντας την κατανάλωση συμβατικών λιπασμάτων και, ως εκ τούτου, το συνολικό κόστος παραγωγής. Σχετικά με το υφάλμυρο νερό, μπορεί και αυτό να αποτελέσει σημαντική πηγή νερού, καθώς μόνο οι γνωστές πηγές υφάλμυρων πηγών (π.χ. Αλμυρός Ηρακλείου, Αλμυρός Αγιου Νικολαου, Αλμυρός Γεωργιούπολης και πηγή Μαλαβρά) εκτιμάται ότι ξεπερνούν τα 1000 hm3/έτος. Ενδεικτικά αναφέρω τον Αλμυρό στην πόλη του Ηρακλείου ο οποίος μπορεί να παρέχει 250 hm3/έτος περίπου, καλύπτοντας σχεδόν το 50% των συνολικών ετήσιων αναγκών σε νερό της Κρήτης. Μέχρι σήμερα, αυτές οι πηγές νερού παραμένουν ανεκμετάλλευτες.

Ποιο προβλέπετε εσείς ότι θα είναι το άμεσο μέλλον για το νησί; Ήδη βλέπουμε Δήμους σε έκτακτη ανάγκη και οικισμούς και περιοχές χωρίς νερό.

Η Κρήτη λόγω της γεωγραφίας και της γεωμορφολογίας της φαίνεται, τουλάχιστον τα τελευταία έτη, ότι υφίσταται όλο και περισσότερο τις επιπτώσεις δυσμενών κλιματικών φαινομένων, δηλαδή φαινόμενα παρατεταμένης ξηρασίας από τις μειωμένες βροχοπτώσεις και τις αυξημένες θερμοκρασίες για μεγάλο διάστημα του χρόνου, τα οποία  περιορίζουν τις εισροές νερού και αυξάνουν τις απώλειες νερού προς την ατμόσφαιρα. Ως αποτέλεσμα ήδη αρκετές περιοχές της Κρήτης βιώνουν την έλλειψη του νερού το οφείλεται κυρίως αφενός στο ελλειμματικό ισοζύγιο του νερού (περισσότερη ζήτηση από τις εισροές και τον εμπλουτισμό των  υδροφόρων) όπως προαναφέρθηκε. Εδώ θα πρέπει να αναφέρουμε την ανεπαρκή σε αρκετές των περιπτώσεων διαχείρισή του από το σύνολο των εμπλεκομένων φορέων διαχείρισης (υπηρεσίες, ΤΟΕΒ, παραγωγοί) αλλά και των χρηστών του νερού δηλαδή των  παραγωγών. Λαμβάνοντας υπόψη τα φετινά παραδείγματα, δηλαδή την ελλιπή τροφοδότηση των φραγμάτων του Αποσελέμη και της Φανερωμένης, πραγματικά κατανοούμε το πόσο ευάλωτος είναι ο γεωργικός τομέας και η γεωργική οικονομία, και όχι μόνο, στα κλιματικά φαινόμενα, τα οποία πραγματικά φαίνονται να εντείνονται με την πάροδο του χρόνου.Είναι λοιπόν επιτακτική η ανάγκη, πέρα από την επίσπευση των προβλεπόμενων έργων συλλογής νερού (ανακοινώθηκε η επίσπευση κατασκευής και άλλων φραγμάτων, π.χ. στους Ασίτες ),  η αλλαγή του μοντέλου διαχείρισης των υδατικών πόρων στην Κρήτη, το οποίο είναι κοινώς αποδεκτό ότι χαρακτηρίζεται από ελλείψεις και αστοχίες κυρίως στον σχεδιασμό και τον έλεγχο από τους τοπικούς φορείς της διανομής και χρήσης των διαθέσιμων υδατικών πόρων (κυρίως γεωτρήσεων όπως προαναφέρθηκε) προς τους τελικούς χρήστες (παραγωγοί).  

Δίνω έμφαση περισσότερο στην εφαρμογή καθώς καλώς ή κακώς κατά την γνώμη μου θεωρώ, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, ότι όλα τα σχέδια τείνουν προς την σωστή κατεύθυνση, ωστόσο εκείνο που πραγματικά  χωλαίνει είναι το πεδίο διαχείρισης και εφαρμογής των προτεινόμενων μέτρων ή πρακτικών, σε τοπικό επίπεδο και στο πεδίο δηλαδή στον αγρό. Ανασκόπηση στην διεθνή βιβλιογραφία, η οποία διαρκώς ανανεώνεται και εμπλουτίζεται, καταδεικνύει διαχρονικά τους ορθούς κανόνες διαχείρισης του νερού και τις πιθανές λύσεις για προβληματικές περιοχές όπου το νερό αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα υποστήριξης των καλλιεργειών, κάποιες από αυτές τις εργασίες αποτελούν αντικείμενο μελέτης την Κρήτης, προτείνοντας την εφαρμογή τους είτε σε διαχειριστικό είτε σε επίπεδο εφαρμογής στον αγρό. Μπορώ να αναφέρω κάποια από αυτά, όπως την περιορισμό απωλειών στα δίκτυα διανομής και  άρδευσης, ελλειμματική ή άρδευση ακριβείας, χρήση εναλλακτικών υδατικών πόρων όπου είναι εφικτό (π.χ. υφάλμυρου νερού, επεξεργασμένων αποβλήτων, αφαλάτωση κ.α.), αλλαγή χρήση γης, προσαρμογή των καλλιεργειών-εγκατάσταση νέων τοπικών ή περισσότερο προσαρμοσμένων πρακτικών, χρήση νέων τεχνολογιών παρακολούθησης της εδαφικής υγρασίας είτε με επίγεια είτε με εναέρια μέσα, έμμεσα μέτρα όπως χρήση οργανικών υπολειμμάτων τα οποία βελτιώνουν τις φυσικές ιδιότητες του εδάφους και ευνοούν τη συγκράτηση της υγρασίας, μικτές καλλιέργειες για την αύξηση της εδαφοκάλυψης κ.α. Στην πράξη τι εφαρμόζεται όμως; Υπάρχουν σημαντικές απώλειες στα δίκτυα και σπατάλη σε πολλές περιπτώσεις από τους χρήστες, χωρίς να υπάρχει ουσιαστική αντιμετώπιση του θέματος έως τώρα. Εκτός από αυτό θα πρέπει να  υπάρχει η δυνατότητα συνεχούς και με ενδεδειγμένο τρόπο ελέγχου της διαθεσιμότητας των υδατικών πόρων (υπόγεια και επιφανειακοί αποδέκτες) με σκοπό το σωστό προγραμματισμό για την μελλοντική χρήση τους. Για παράδειγμα υπάρχουν γεωτρήσεις που έχουν φτάσει σε απαράδεκτα βάθη, αντλώντας σε ορισμένες περιπτώσεις υφάλμυρο νερό. Άλλο θέμα σημαντικό είναι  η κατανομή του στους χρήστες καθώς και των ποσοτήτων που θα πρέπει να διανέμονται σε αυτούς, λαμβάνοντας υπόψη προτεινόμενες δόσεις άρδευσης και  συχνότητα άρδευσης ανάλογα με το είδος της καλλιέργειας, τη συνολική έκταση τις εδαφοκλιματικές συνθήκες;  Κι εδώ υπάρχει ένα μεγάλο κενό το οποίο χρήζει διευθέτησης. Εδώ να αναφέρω το παράδειγμα, από όσο γνωρίζω, της συνεργασίας της Περιφέρειας Κρήτης με τον ΕΛΓΟ-Δήμητρα, για προτεινόμενες δόσεις άρδευσης σε περιοχές της Κρήτης, το οποίο είναι προς την σωστή κατεύθυνση ωστόσο καλύπτει συγκεκριμένες περιοχές. Πέρα από αυτό θα πρέπει με κάποιο τρόπο να προτείνονται και να εφαρμόζονται συγκεκριμένες πρακτικές και οι μέθοδοι άρδευσης στον αγρό. Να μην ξεχνάμε την τιμολόγηση του νερού καθώς αποτελεί σημαντικό παράγοντα ρύθμισης του ποσού και του τρόπου χρήσης του νερού από τους καλλιεργητές. Επιπλέον, να αναφέρω ότι με βάση την παλαιά και πρόσφατη βιβλιογραφία υπάρχει ο όρος αποτελεσματικότητα χρήσης του νερού από τις καλλιέργειες. Δηλαδή κατά έναν πρόχειρο ορισμό η παραγωγή που λαμβάνουμε ανά μονάδα χρήσης νερού. Κάτι που μπορεί να εφαρμοστεί κυρίως σε επίπεδο αγρού αλλά και συνολικά για την αξιολόγηση της χρήσης του νερού σε σχέση με την παραγωγή. Τέτοιες εκτιμήσεις μας βοηθούν στο να προσαρμόσουμε τις καλλιέργειες και ελέγξουμε την ποσότητα του νερού που διατίθενται στον αγρό.

Συμπερασματικά, αναγνωρίζοντας τη σημασία του νερού, θα έλεγα ότι θα πρέπει να περάσουμε από την θεωρία στην πράξη για μπορέσουμε να διαχειριστούμε σωστά τους φυσικούς πόρους στην Κρήτη. Απαιτείται η  θέληση της πολιτείας και όλων των εμπλεκόμενων υπηρεσιών και φορέων αρχικά για τη αξιοποίηση του υδατικού δυναμικού (π.χ. κατασκευή νέων φραγμάτων, βελτίωση των δικτύων διανομής, χρήση ενναλακτικών πόρων κ.α.) καθώς και για την ταυτοποίηση και εφαρμογή ορθών πρακτικών χρήσης του νερού από τους χρήστες. Από την δική μου οπτική και με βάση τα παραπάνω είναι φανερό ότι, πέρα από το αν είναι επαρκής ή όχι η χρηματοδότηση,  υπάρχει ένα μεγάλο κενό διαχείρισης από τις υπηρεσίες και τους φορείς διαχείρισης του νερού, από την πηγή έως στον αγρό, και εδώ θα πρέπει να επανεξεταστεί ο ρόλος της πολιτείας, τοπικής αυτοδιοίκησης, υπηρεσιών, φορέων, ειδικών επιστημόνων, και  χρηστών. Απαιτείται η κατάρτιση ενός αυστηρού πλάνου διαχείρισης και ελέγχου, από την πηγή στον αγρό, το οποίο μεταξύ άλλων θα συμπεριλαμβάνει και την ενεργοποίηση εξιδεικευμένων επιστημόνων (Γεωπόνων, Μηχανικών κ.α.) και άλλων με πραγματική εμπειρία στα θέματα του νερού,  ανθρώπων ικανών που θα  μπορούν να εφαρμόσουν ότι έχει σχεδιαστεί.  Η εικόνα που δίνεται έως τώρα είναι ότι το συνολικό σύστημα είναι «χαλαρό» ή παρατημένο αν θέλετε στην τύχη του, γιαυτό και εμφανίζονται όλα τα παραπάνω αρνητικά φαινόμενα κακοδιαχείρισης, σπατάλης του νερού, ή ελλείψεις σε αρκετές περιοχές της Κρήτης.  Αυτό είναι ανεπίτρεπτο στις ημέρες μας.

   
-Ποια είναι τα μηνύματα της Φύσης για το μέλλον; Τι θα πρέπει να περιμένουμε να δούμε με την επέλαση της κλιματικής κρίσης στην Κρήτη, στη Μεσόγειο και γενικά σε όλο τον πλανήτη;

 Όπως προαναφέρθηκε κυρίως τα τελευταία χρόνια παρατηρούμε μια δραστική αλλαγή στα καιρικά φαινόμενα, τα οποία τείνουν να αλλάξουν ριζικά τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουμε τους φυσικούς πόρους  και τις καλλιέργειες. Η διεθνής βιβλιογραφία παρέχει μία από μία πληθώρα μελετών στις οποίες μεταξύ άλλων περιλαμβάνονται προβλέψεις, μέσω χρήσης μοντέλων παγκόσμιας η περιφερειακής κλίμακας για αλλαγές σε βάθος χρόνου φτάνοντας ακόμη στο εύρος της εκατονταετίας. Αυτές οι αλλαγές αφορούν συγκεκριμένες κλιματολογικές παραμέτρους (π.χ. βροχόπτωση και θερμοκρασία, σε απόλυτους αριθμούς αλλά και διάρκεια) καθώς και επιπτώσεις στην υδρολογία μιας περιοχής και στους διαθέσιμους υδατικούς πόρους ή και ακόμη και στο έδαφος (π.χ. διάβρωση). Οι εργασίες αυτές περιλαμβάνουν συνήθως την εφαρμογή διαφορετικών σεναρίων και μολονότι υπάρχουν θέματα σε σχέση με την εφαρμοζόμενη μεθοδολογία στα μοντέλα πρόβλεψης, αναδεικνύεται τελικά ότι ο κίνδυνος μπορεί να είναι υπαρκτός στο άμεσο και στο απώτερο μέλλον. Στην Κρήτη και στην Μεσόγειο ευρύτερα, λόγω της υφιστάμενης γεωμορφολογίας και γεωγραφίας της, υπάρχουν δυσοίωνες προβλέψεις, θέτοντας σε κίνδυνο τη διαθεσιμότητα των υδατικών πόρων, γιαυτό αναδεικνύεται η αναγκαιότητα εκτός των αλλαγών στη διαχείριση ΄του νερού και η αναζήτηση νέων πόρων, της κατασκευής νέων υποδομών συλλογής (π.χ. φράγματα), και αξιοποίησης των μη συμβατικών ή εναλλακτικών υδατικών πόρων, όπως τα υγρά απόβλητα και το νερό μετά από αφαλάτωση.  Πέρα από το νερό πρεπει να τονίσουμε τις όποιες αλλαγές σε βάθος χρόνου στο εδάφη και στην βιοποικιλότητα, λόγω των αλλαγών στα καιρικά φαινόμενα, καθώς και τα δύο είναι θεμελιώδη για την λειτουργία των φυσικών και γεωργικών οικοσυστημάτων, διακινδυνεύοντας τις παρεχόμενες από αυτά υπηρεσίες. Είναι αναγκαίο να κατανοήσουμε βαθύτερα ότι το σύστημα έδαφος-νερό-φυτικά είδη-ατμόσφαιρα (κλίμα) είναι ενιαίο, με αλληλεξαρτώμενα μέρη, γιαυτό κάθε μεταβολή σε κάθε ένα από αυτά έχει  επιπτώσεις στο σύνολο της λειτουργίας του συστήματος. Αυτό θα πρέπει να το λαμβάνουμε υπόψη κάθε φορά που σχεδιάζουμε και υλοποιούμε δράσεις διαχείρισης του νερού.   

-Ειδικότητα σας είναι η μελέτη και η έρευνα του εδάφους. Ποιες είναι οι επιπτώσεις της κλιματικής κρίσης σε αυτό και ποιος ο ρόλος που μπορεί να παίξει στη διαχείριση του υδάτινου αποθέματος;

Τα εδάφη ως γνωστό πέραν του ότι αποτελούν υπόστρωμα για τις καλλιέργειες, μέσω της ικανότητας συγκράτησης τους εξαιτίας των φυσικοχημικών ιδιοτήτων τους, αποτελούν μία τεράστια αποθήκη νερού θρεπτικών και άνθρακα τα οποία είναι απαραίτητα για την διατήρηση της βιοποικιλότητας και της ζωής στον πλανήτη μας. Τα εδάφη φιλοξενούν μία τεράστια βιοποικιλότητα οργανισμών και μικροοργανισμών οι μεταξύ άλλων δράσεων εμπλέκονται και επιτελούν κρίσιμες διεργασίες, όπως η ανοργανοποίηση, νιτροποίηση, απονιτροποίηση κ.α., καθιστώντας τα συνολικά καθοριστικό ρυθμιστή  κύκλων του νερού, του άνθρακα και των θρεπτικών στοιχείων. Οι διεργασίες αυτές, είτε άμεσα είτε έμμεσα, ρυθμίζουν το γίγνεσθαι της οργανική ύλης του εδάφους, τη διαθεσιμότητα των θρεπτικών στοιχείων και του νερού, καθορίζοντας όχι μόνο την  τη γεωργική παραγωγή αλλά και το περιβαλλοντικό και κλιματικό αποτύπωμα των καλλιεργειών. Είναι γνωστό ότι κάποια από τα θρεπτικά λειτουργούν ως εν δυνάμει ρυπαντές αλλά και ως υπόστρωμα για την παραγωγή αερίων του θερμοκηπίου, όπως  διοξείδιο του άνθρακα και το υποξειδίου του αζώτου (π.χ. τα νιτρικά που προκαλούν νιτρορύπανση αλλά αποτελούν και υπόστρωμα παραγωγής υποξειδίου του αζώτου). Να μην ξεχνάμε ότι το έδαφος μπορεί να λειτουργήσει και ως μέσω απορρύπανσης καθώς μπορεί να συγκρατήσει διαφορετικά είδη οργανικών ή ανόργανων ρυπαντών.

Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, και κατανοώντας της σημασία του ρόλου του εδάφους, εύλογα θα λέγαμε ότι οτιδήποτε διαταράσσει την λειτουργία του εδάφους είναι σίγουρο ότι θα έχει επιπτώσεις στο ευρύτερο σύστημα έδαφος-νερό-φυτό-ατμόσφαιρα (κλίμα) καθώς όπως προαναφέρθηκε το έδαφος αποτελεί το ένα ισχυρό κρίκο σε ένα πολύπλοκο και ισχυρά συνδεδεμένο και ανατροφοδοτούμενο σύστημα. Στην Κρήτη και σε πολλά μέρη του κόσμου, διαχρονικά, λόγω των αυξημένων αναγκών σε τροφή, εφαρμόζονται ως επί το πλείστων, πρακτικές συμβατικής γεωργίας  που σημαίνει σε αρκετές περιπτώσεις αυξημένη χρήση χημικών λιπασμάτων,  εντατική κατεργασία εδαφών κ.α. (μολονότι το τελευταίο φαίνεται ότι έχει ελαττωθεί) τα οποία σταδιακά απειλούν την ποιότητα των εδαφών και ως εκ τούτου την γονιμότητα και παραγωγικότητά τους. Επιπλέον, οι αυξημένες θερμοκρασίες και η παρατεταμένη έλλειψη νερού σε αρκετές περιοχές επιτείνουν το πρόβλημα προκαλώντας περαιτέρω υποβάθμιση των ποιοτικών χαρακτηριστικών των εδαφών κυρίως λόγω της ελάττωσης της οργανικής ύλης  του εδάφους, της περιορισμένης μικροβιακής δραστηριότητας και της περιορισμένης ανάπτυξης της φυτικής βιομάζας, καθιστώντας τα εδάφη σταδιακά άγονα και ακατάλληλα για χρήση. Θα πρέπει να τονίσουμε ότι σε ένα υποβαθμισμένο έδαφος στο οποίο η φυτική βλάστηση απουσιάζει ή έχει περιορισμένη ανάπτυξη, η οργανική ύλη ελαττώνεται και προκαλείται μεταξύ άλλων και η υποβάθμιση και των φυσικών ιδιοτήτων τους εδάφους, μειώνοντας την υδατοικανοτητά του δηλαδή την ικανότητά του να συγκρατεί το νερό. Επιπλέον το έδαφος είναι και περισσότερο ευάλωτο στην διάβρωση δηλαδή στην απομάκρυνση του επιφανειακού εδάφους λόγω κατακλυσμικών φαινομένων. Εδώ θα πρέπει να τονιστεί ότι το έδαφος είναι ένας μη ανανεώσιμος φυσικός πόρος με ότι αυτό συνεπάγεται, και  ότι η Κρήτη περιλαμβάνει αρκετές περιοχές με έντονο ανάγλυφο.

Είναι λοιπόν αυτονόητο και υπάρχει αυξημένο ενδιαφέρον τα τελευταία χρόνια, για αλλαγή τρόπου διαχείρισης των καλλιεργειών, του εδάφους και των φυσικών πόρων ευρύτερα, με σκοπό την προστασία και τη διατήρηση της αειφορίας τους προς όφελος της γεωργικής παραγωγής, της διατήρησης της βιοποικιλότητας και  της προστασίας  του περιβάλλοντος και του ανθρώπου. Ήπιες πρακτικές κατεργασίας των εδαφών, αξιοποίηση οργανικών υπολειμμάτων και πρακτικές περιορισμένης άρδευσης (π.χ. ελλειμματική άρδευση ή άρδευση ακριβείας) αποτελούν το μονόδρομο για όλους τους εμπλεκομένους καθώς φαίνεται και ότι το παλιό μοντέλο ανεξέλεγκτης χρήσης των υδατικών πόρων απέτυχε και ούτως ή άλλος δεν μπορεί να εφαρμοστεί πλέον.  Επίσης, θα πρέπει να τονισθεί και η σημασία στο να στραφούμε στις καλλιέργειες οι οποίες είναι συμβατές με τις υφιστάμενες κλιματικές συνθήκες, δηλαδή σε φυτικά είδη που διασφαλίζουν αειφόρο παραγωγή συνδυαστικά με αποτελεσματικότερη χρήση των πόρων περιορίζοντας τις επιπτώσεις στο περιβάλλον και  το κλίμα. Τέτοιες καλλιέργειες, για παράδειγμα, μπορεί να είναι τα ενδημικά φυτά τα οποία έχουν ήδη προσαρμοστεί στις συνθήκες της Κρήτης και ως εκ τούτου εμφανίζουν υψηλό δυναμικό αξιοποίησης. Τέλος, όπως προαναφέρθηκε, θα πρέπει να δούμε ζεστά το θέμα χρήσης μη συμβατικών ή εναλλακτικών υδατικών πόρων, όπως τα επεξεργασμένα αστικά απόβλητα (έως τώρα στην Ελλάδα χρησιμοποιείται μόνο το 3% για άρδευση), τη χρήση υφάλμυρου νερού, και σε ορισμένες περιπτώσεις, όπου είναι εφικτό τη χρήση της τεχνολογίας της αφαλάτωσης. Η τελευταία μολονότι έχει υψηλό κόστος  έχει βρει εφαρμογή και σε άλλες περιοχές της μεσογείου με παρόμοιες εδαφοκλιματικές συνθήκες όπως στην Κύπρο. Όλα τα παραπάνω ζητήματα καλύπτονται από ένα ευρύ φάσμα επιστημών που καλύπτει τους τομείς της γεωργίας, περιβάλλοντος, οικονομίας, κλίματος κ.α. και αποτελούν ασφαλώς αντικείμενο μελέτης από το Ελληνικό Μεσογειακό Πανεπιστήμιο (ΕΛΜΕΠΑ), τα πανεπιστήμια και ερευνητικά ιδρύματα της χώρας και παγκοσμίως καθώς ήδη έχει αναγνωριστεί η αναγκαιότητά διευθέτησής των εγειρόμενων κρίσιμων προβλημάτων.

-Το Ελληνικό Μεσογειακό Πανεπιστήμιο (ΕΛΜΕΠΑ) λαμβάνει πρωτοβουλίες ή μετέχει σε πρωτοβουλίες, προγράμματα και δράσεις με στόχο την ενίσχυση της προσπάθειας για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης;

Στο ΕΛΜΕΠΑ,  μέσω εγχώριων και ευρωπαϊκών προγραμμάτων υπάρχει έντονη και ουσιαστική ερευνητική δραστηριότητα και εξωστρέφεια (συνεργασία με άλλα ιδρύματα της Κρήτης και εκτός αυτής) στα παραπάνω θέματα καλύπτοντας -αναφέρω ενδεικτικά μέσω αξιοποίησης σύγχρονων μεθόδων και εργαλείων - κρίσιμα θέματα όπως της διαχείρισης των αγροτικών και  φυσικών οικοσυστημάτων, της διαχείρισης των φυσικών πόρων, επαναχρησιμοποίησης οργανικών υλικών, της γεωργίας ακριβείας, της προσαρμογής καλλιεργειών στην κλιματική αλλαγής, της φυτοπροστασίας, της αξιοποίησης βιοενεργών ενώσεων, τη γονιδιωματική ανάλυση φυτών, την καλλιέργεια ανθοκομικών/καλλωπιστικών, λαχανοκομικών, αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών, την ελαιοκομία, την αμπελουργία, τη βιολογική γεωργία, κ.α.,  τα οποία σχετίζονται, είτε άμεσα είτε έμμεσα, με το θέμα της κλιματικής κρίσης. Τα παραπάνω θέματα καλύπτονται από τα θεσμοθετημένα εργαστήρια  του τμήματος Γεωπονίας, τα οποία επιτρέψετέ μου να αναφέρω, το εργαστήριο Αξιοποίησης Φυσικών Πόρων και Γεωργικής Μηχανικής, το εργαστήριο Βιοτεχνολογικών Εφαρμογών και Φυτοπροστασίας, εργαστήριο Ποιότητας και Ασφάλειας Αγροτικών Προϊόντων, Τοπίου και Περιβάλλοντος και το εργαστήριο Ελαιοκομίας, Αμπελουργίας και Συστημάτων Αγροοικολογικής Παραγωγής.

Σε αυτό το σημείο θα ήθελα να τονίσω τη σημασία της λειτουργίας και  του τμήματος Γεωπονίας εδώ στην Κρήτη, το πραγματικά μεγάλο προνόμιο και πλεονέκτημα για τον τόπο μας, καθώς λόγω της εξειδίκευσης και της στόχευσης του Τμήματος, καλύπτει κρίσιμα πεδία ενδιαφέροντος, όπως υποστήριξης της γεωργικής παραγωγής, της ανάπτυξης της αγροδιατροφής και της προστασίας φυσικών πόρων και του περιβάλλοντος, σε ένα διαρκώς εξελισσόμενο και απαιτητικό σύστημα.

Σε συνδυασμό μάλιστα με την παρουσία και των υπολοίπων Ιδρυμάτων της Κρήτης, δίδεται η δυνατότητα να διευθετηθούν επιτυχώς ακόμη και τα πιο απαιτητικά ζητήματά που αφορούν εξειδικευμένους τομείς ενδιαφέροντος συνεισφέροντας συνολικά στην προστασία του φυσικού περιβάλλοντος, της ανάδειξης της αγροδιατροφής, του  αγροτοτουρισμού και φυσικά της γεωργικής ή ευρύτερα της οικονομικής ανάπτυξης της Κρήτης.

Τελειώνοντας, δράττομαι της ευκαιρίας για να τονίσω τη σημασία γενικότερα της εκπαίδευσης αλλά και του ρόλου του τμήματος Γεωπονίας και των υπολοίπων ιδρυμάτων για υποστήριξη όλων αυτών των αναγκαίων δράσεων που απαιτούνται για την ορθή διαχείριση των φυσικών πόρων της νήσου.  Από τις μικρές ηλικίες, το σπίτι, το σχολείο, το γυμνάσιο, το λύκειο και το πανεπιστήμιο και έως και την δια βίου μάθηση, η εκπαίδευση θα πρέπει να αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο διαμόρφωσης ενημερωμένων και συνάμα υπεύθυνων πολιτών,  ικανών να φέρουν εις πέρας τις υποχρεώσεις τους. Μέσω της εκπαίδευσης διασφαλίζεται ότι τα επιστημονικά ευρήματα και οι εμπειρίες που αποκομίζουμε είτε ως επιστήμονες, ερευνητές, αγρότες και καταναλωτές θα μπορούν να εφαρμόζονται και να αξιοποιούνται κατάλληλα με σκοπό, μεταξύ άλλων, και τη βέλτιστη διαχείριση των φυσικών πόρων συνεισφέροντας στην οικονομική ανάπτυξη και την ευημερία της κοινωνίας ευρύτερα.

Η σωστή Παιδεία, η οποία εμπεριέχει μεταξύ άλλων την ανάπτυξη της ανάγκης για αναζήτηση της αλήθειας και της γνώσης, του προσωπικού αγώνα που καταλήγει στο ήθος και την αυτοβελτίωση, και εν τέλει σε πράξεις που ωφελούν την κοινωνία, είναι η βάση πάνω στην οποία θα πρέπει να επενδύουμε διαχρονικά καθώς δεν θα πρέπει να θεωρείται δεδομένη αλλά διαρκώς και πάντα το ζητούμενο. Ιδιαίτερα στην εποχή μας, όπου οι πληροφορίες ανανεώνονται με καταιγιστικό τρόπο, ενώ υπάρχει και ο κίνδυνος της «ευκολίας», κυρίως μέσω της τεχνολογίας, η οποία προβάλλεται και τελικά υποβάλλεται στους νέους. Από την άλλη τα επιστημονικά επιτεύγματα είναι μεγάλα και πρέπει να αξιοποιηθούν. Επιπλέον, τα θέματα επαρκούς διαθεσιμότητας και καλής  διαχείρισης των οικονομικών πόρων θα  πρέπει να αντιμετωπίζονται εγκαίρως σε ένα πλαίσιο όπου θα αναδεικνύεται η ατομική ευθύνη και το ήθος από το συνόλου των εμπλεκομένων, ιδιαίτερα εκείνων που κατέχουν θέσεις κλειδιά, είτε βρίσκονται στα υπουργεία, υπηρεσίες, και πανεπιστήμια. Αυτό αν βέβαια επιθυμούμε πραγματικά την πρόοδο του τόπου και των ανθρώπων της και όχι μόνο τα πρόσκαιρα η μακροπρόθεσμα ατομικά οφέλη. Θα πρέπει να καταλάβουμε τελικά ότι ο θύτης γίνεται αυτόματα και θύμα καθώς υπάρχει αντίκτυπο σε κάθε πράξη η οποία επιστρέφει αργά η γρήγορα πίσω σε εμάς που την προκαλέσαμε.

Είμαι σίγουρος ότι, όσο κι αν ακούγεται τετριμμένο και πολυσυζητημένο, η ουσιαστική υποστήριξη της παιδείας είναι ο μόνος ασφαλής τρόπος για να διαμορφώσουμε υπεύθυνους πολίτες, με κριτικό πνεύμα, αυτούς που θα μπορέσουν να δημιουργήσουν και να εφαρμόσουν όλα τα αναγκαία μέτρα μεταφέροντας τις εμπειρίες τους στις επόμενες γενιές. Εδώ, επιτρέψετέ μου, ξανά, τελειώνοντας, να αναφέρω την γνωστή ρήση του Ν. Καζαντζάκη, «Ν' αγαπάς την ευθύνη. Να λες: Εγώ, εγώ μονάχος μου έχω χρέος να σώσω τη γης. Αν δε σωθεί, εγώ φταίω….». Η με απλά λόγια, αν κάποιος αλλάξει, ατομικά,  μόλις θα  έχει αλλάξει και ο τόπος του ή ακόμη ολόκληρος κόσμος. Αυτό όμως δεν μπορεί να συμβεί από μόνο του. Απαιτείται η δημιουργία ενός ισχυρού και διαχρονικά εξελισσόμενου πλαισίου υποστήριξης μέσα από το οποίο ο καθένας θα μπορεί να εξελίσσεται και να δρα συνεισφέροντας στο κοινό καλό.

*Ο Δρ. Ο Βασίλειος Α. Τζανακάκης είναι Επίκουρος Καθηγητής στη θέση «Γεωργική Εδαφολογία» στο Τμήμα Γεωπονίας του Ελληνικού Μεσογειακού Πανεπιστημίου (ΕΛΜΕΠΑ), Έχει σπουδάσει τη Γεωπονία (Ph.D., M.Sc., B.Sc.) στο Τμήμα Αξιοποίησης Φυσικών Πόρων και Γεωργικής Μηχανικής του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών, με μετεκπαίδευση σε πανεπιστήμια της Νορβηγίας (NMBU) και των ΗΠΑ (OSU). Στο παρελθόν έχει εργαστεί στην Περιφέρεια Κρήτης, ως Γεωπόνος της Δ/νσης Αγροτικής Οικονομίας και στον ΕΛΓΟ-Δήμητρα ως ερευνητής. Είναι υπεύθυνος των μαθημάτων εδαφολογίας και θρέψης φυτών – γονιμότητα εδαφών στο τμήμα Γεωπονίας. Η ερευνητική του εμπειρία και τα ενδιαφέροντά του περιλαμβάνουν κυρίως τη μελέτη του εδάφους και τη διαχείριση των φυσικών πόρων, ευρύτερα.  Έχει συμμετάσχει σε εγχώρια και διεθνή συνέδρια και είναι συν-συγγραφέας σε ακαδημαϊκές εργασίες που έχουν δημοσιευτεί σε διεθνή περιοδικά με κριτές καλύπτοντας θέματα που αφορούν, την ποιότητα του εδάφους και τις πρακτικές προστασίας του,  τη διαχείριση των φυσικών πόρων, τη θρέψη των φυτών, τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου από τη γεωργία, και τις πρακτικές κυκλικής οικονομίας στη γεωργία.