Η Μαρία Παπαδακάκη για την βία των ανηλίκων: «Οι νταήδες γίνονται, δεν γεννιούνται - Μάστιγα της εποχής ο εκφοβισμός στα σχολεία»

Η έξαρση της βίας ανηλίκων και του σχολικού εκφοβισμού λαμβάνει τρομακτικές διαστάσεις με σοβαρά περιστατικά να καταγράφονται το τελευταίο διάστημα σε σχολεία όλης της χώρας, προκαλώντας εύλογη ανησυχία και προβληματισμό (δειτε εδώ).

Η σχολική βία, που για κάποιους είναι γνωστή ως bullying στην Αγγλική γλώσσα και ως «εκφοβισμός» και «θυματοποίηση», είναι μια απρόκλητη, εσκεμμένη και συστηματική επιθετική συμπεριφορά μαθητών σε βάρος πιο αδύναμων από εκείνους συμμαθητών τους, με αποτέλεσμα τη σωματική και ψυχική κακοποίησή τους. Σύμφωνα με στοιχεία του υπουργείου Προστασίας του Πολίτη το 2023, η αστυνομία συνέλαβε 6.150 περίπου ανήλικους δράστες, ενώ το 2024 σχεδόν 9.000 (8.978) - δηλαδή περίπου 50% αύξηση.

«Πράγματι, ο εκφοβισμός στα σχολεία αποτελεί τη μάστιγα της εποχής. Οι νταήδες γίνονται, δεν γεννιούνται, και αυτό συμβαίνει σε πολύ μικρή ηλικία»,  αναφέρει χαρακτηριστικά μεταξύ άλλων στο Newshub η κα Μαρία Παπαδακάκη, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια και Πρόεδρος στο Τμήμα Κοινωνικής Εργασίας του Ελληνικού Μεσογειακού Πανεπιστημίου.

Σε μία εφ’ όλης της ύλης συνέντευξη με επίκεντρο τη σχολική βία υποστήριξε ότι τα τιμωρητικά μέτρα που λαμβάνονται είναι εν μέρει επιθυμητά γιατί καθιστούν σαφές το μήνυμα ότι ο εκφοβισμός δεν είναι ανεκτός και ότι ο δράστης έχει κυρώσεις, φαίνεται όμως να είναι αναποτελεσματικά σε σύγκριση με μια προσέγγιση αποκατάστασης και πρόσθεσε: «Εάν δε γίνει σωστή διαχείριση των παρορμήσεων που τα παιδιά έχουν σε μικρή ηλικία με κατάλληλη οριοθέτηση από τους γονείς, τα παιδιά είναι πολύ πιθανό να αποτύχουν να αποκτήσουν εσωτερικούς, ηθικούς περιορισμούς έναντι αυτών των συμπεριφορών με αποτέλεσμα οι συμπεριφορές αυτές να διατηρούνται και να μεταφέρονται στα άλλα περιβάλλοντα του παιδιού καθώς μεγαλώνει. Τα παιδιά αναπτύσσουν αυτές τις συμπεριφορές επειδή μπορεί να είναι ένας αποτελεσματικός τρόπος για να αποκτήσουν αυτό που θέλουν, τουλάχιστον βραχυπρόθεσμα, και επειδή δεν έχουν τις κοινωνικές δεξιότητες για να το κάνουν με άλλο τρόπο. Με την πάροδο του χρόνου, ένα παιδί που έχει υιοθετήσει αυτές τις συμπεριφορές, βρίσκει νέους τρόπους να πάρει αυτό που θέλει»

Ακολουθεί η συνέντευξη που παραχώρησε στο Newshub της Αναπληρώτριας Καθηγήτριας και Πρόεδρου στο Τμήμα Κοινωνικής Εργασίας του Ελληνικού Μεσογειακού Πανεπιστημίου κας Μαρίας Παπαδακάκη.

*Μαχαίρια και φαλτσέτες-  ξυλοδαρμοί και συλλήψεις, συνθέτουν σκηνικό τρόμου στα σχολεία  με θύματα και θύτες μαθητές.  Κα Παπαδακάκη, θα ήθελα ένα πρώτο σχόλιο από εσάς για αυτήν έκρηξη των περιστατικών βίας που τείνει να πάρει μορφή «χιονοστιβάδας».

Πράγματι, ο εκφοβισμός στα σχολεία αποτελεί τη μάστιγα της εποχής. Είναι πολύ ανησυχητικό το γεγονός ότι τα μέσα εκφοβισμού αλλάζουν μορφή, γίνονται πιο σκληρά και τα παιδιά μας βρίσκονται καθημερινά εκτεθειμένα σε ένα περιβάλλον υψηλού κινδύνου που μπορεί να επηρεάσει αρνητικά την κοινωνική ευημερία και την ψυχική τους υγεία. Ίσως χειρότεροι από όλους είναι οι «αόρατοι» κίνδυνοι που κρύβονται πίσω από την ανεξέλεγκτη χρήση της νέας τεχνολογίας. Η ανωνυμία που διασφαλίζει το διαδίκτυο και οι εξελισσόμενες ψηφιακές τεχνολογίες επιτρέπουν νέες μορφές εκφοβισμού που οι ενήλικες δεν μπορούν να υποψιαστούν ούτε να διαχειριστούν. Είναι πραγματικά τρομακτικό να αναλογίζεται κάποιος ότι ένα παιδί που δεν έχει την ωριμότητα να αντιληφθεί τους κινδύνους, κρατάει ένα κινητό τηλέφωνο και επισκέπτεται σελίδες του διαδικτύου με σκληρό ή ακατάλληλο περιεχόμενο, έχει τη δυνατότητα να τις επιδοκιμάσει και να γίνει μέλος διαδικτυακών κοινοτήτων που ανταλλάσσουν ανάλογο υλικό, την ίδια στιγμή που οι γονείς δε γνωρίζουν ποιοι είναι μαζί με τα παιδιά τους καθώς χρησιμοποιούν ψευδώνυμα, δε γνωρίζουν τους κανόνες λειτουργίας των διαδικτυακών ομάδων γιατί τους έχουν ορίσει άλλοι, δε μπορούν να διαπιστώσουν τη χρήση που κάνει το παιδί τους καθώς δεν έχουν τις ψηφιακές γνώσεις και δεξιότητες, ούτε τον ποιοτικό χρόνο και την υπομονή να προσεγγίσουν τα παιδιά τους και να συζητήσουν μαζί τους.

*Με ποιες μορφές εκφράζεται η βία, ποια είναι η συχνότητα της  και αν τελικά έχει φύλο;

Δεν υπάρχει ένας κοινώς αποδεκτός κατάλογος συμπεριφορών που να συνιστούν εκφοβισμό. Υπάρχει όμως ένας απλός τρόπος να αναγνωρίσουμε τον εκφοβισμό από τρία βασικά χαρακτηριστικά: τη σκοπιμότητα των πράξεων, την επανάληψή τους μέσα στο χρόνο και τη διαφορά στη «δύναμη» ανάμεσα στα πρόσωπα που εμπλέκονται, δύναμη κυριολεκτική ή μεταφορική. Ο εκφοβισμός μπορεί να εκφράζεται με σωματική ή λεκτική επιθετικότητα, συμπεριφορές υποτίμησης της προσωπικότητας ή αποκλεισμού ενός παιδιού από δραστηριότητες, από ομάδες συνομηλίκων και πολλά άλλα. Τώρα που τα παιδιά έχουν από νωρίς κινητά τηλέφωνα και πρόσβαση στο διαδίκτυο είναι πολύ συχνός ο εκφοβισμός στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ή μέσω γραπτών μηνυμάτων παρά πρόσωπο με πρόσωπο όπως παραδοσιακά συνέβαινε, και αυτές οι συμπεριφορές αυξάνονται στο γυμνάσιο όταν πλέον αυξάνει και η αυτονομία των παιδιών με τη χρήση των συσκευών. Η σωματική επιθετικότητα, όπως κλωτσιές, χτυπήματα και σπρωξιές είναι πιο συχνά στα μικρότερα παιδιά ενώ συμπεριφορές ελέγχου ή αποκλεισμού από κοινωνικά δίκτυα είναι πιο συχνά σε παιδιά μεγαλύτερων ηλικιών. Αν και η ο εκφοβισμός τείνει να περιορίζεται με την ηλικία, ορισμένες ομάδες είναι ιδιαίτερα ευάλωτες όπως οι μαθητές που ανήκουν σε σεξουαλικές μειονότητες. Σε γενικές γραμμές ο εκφοβισμός φαίνεται να κορυφώνεται γύρω στις ηλικίες 11 έως 13 ετών και τα αγόρια είναι πιο συχνά οι πρωταγωνιστές. Τα κορίτσια είναι εξίσου πιθανό με τα αγόρια να δεχτούν εκφοβισμό ή και να εκφοβίσουν άλλα παιδιά, αλλά είναι λιγότερο πιθανό να εμπλακούν σε εμφανή επιθετικότητα. Αντίθετα, τείνουν να πληγώνουν τους άλλους με άλλους τρόπους. Μπορεί για παράδειγμα να διαδίδουν ψεύτικες φήμες για κάποιον, να ζητούν από τους άλλους να σταματήσουν να συμπαθούν κάποιον, να απειλούν ότι θα διακόψουν τη φιλία με κάποιον κ.α..

*Η βία των ανηλίκων, αλήθεια από που ξεκινάει και τι πρέπει να κάνουν οι γονείς είτε έχουν παιδί στη θέση θύματος ή θύτη;

Οι νταήδες γίνονται, δεν γεννιούνται, και αυτό συμβαίνει σε πολύ μικρή ηλικία. Εάν δε γίνει σωστή διαχείριση των παρορμήσεων που τα παιδιά έχουν σε μικρή ηλικία με κατάλληλη οριοθέτηση από τους γονείς, τα παιδιά είναι πολύ πιθανό να αποτύχουν να αποκτήσουν εσωτερικούς, ηθικούς περιορισμούς έναντι αυτών των συμπεριφορών με αποτέλεσμα οι συμπεριφορές αυτές να διατηρούνται και να μεταφέρονται στα άλλα περιβάλλοντα του παιδιού καθώς μεγαλώνει. Τα παιδιά αναπτύσσουν αυτές τις συμπεριφορές επειδή μπορεί να είναι ένας αποτελεσματικός τρόπος για να αποκτήσουν αυτό που θέλουν, τουλάχιστον βραχυπρόθεσμα, και επειδή δεν έχουν τις κοινωνικές δεξιότητες για να το κάνουν με άλλο τρόπο. Με την πάροδο του χρόνου, ένα παιδί που έχει υιοθετήσει αυτές τις συμπεριφορές, βρίσκει νέους τρόπους να πάρει αυτό που θέλει.

Πολλοί γονείς αναρωτιούνται πως ανέπτυξαν τα παιδιά τους αυτές τις συμπεριφορές όταν οι ίδιοι δεν διαπιστώνουν παρόμοιες συμπεριφορές μέσα στην οικογένειά τους. Όμως αν κάνουμε όλοι μας μια αναδρομή στο παρελθόν μπορούμε να εντοπίσουμε πότε άρχισαν αυτές οι συμπεριφορές και ίσως με ποιες ενέργειες ή παραλείψεις μας πιθανόν να ενθαρρύναμε ή να μην περιορίσαμε μια συμπεριφορά την περίοδο εκείνη που θα ήταν πιο εύκολο για εμάς να το κάνουμε. Όμως ποτέ δεν είναι αργά.

Και κανένας μας δεν αμφισβητεί την αγάπη και τις αγνές προθέσεις των γονέων, όταν μάλιστα δεν έχουν διδαχτεί σε κανένα σχολείο πώς είναι ο «σωστός» γονέας. Οι γονείς βιώνουν πολλά διλήμματα στην προσπάθειά τους να  διαπαιδαγωγήσουν και παράλληλα να προστατεύσουν το παιδί τους. Πόσο εύκολο είναι για παράδειγμα σε ένα γονέα να διαχειριστεί τη συμμετοχή του παιδιού του σε βιντεοπαιχνίδια που έχουν βίαιο και ακατάλληλο περιεχόμενο, τη στιγμή που αποτελούν το κυρίαρχο μέσο ψυχαγωγίας? Πόσο εύκολο είναι για ένα γονέα να μην αγοράσει κινητό τηλέφωνο στο παιδί του όταν εργάζεται πολλές ώρες, απουσιάζει από το σπίτι και δεν έχει άλλο μέσο επικοινωνίας με το παιδί?  Δυστυχώς μαζί με τα οφέλη της τεχνολογίας, οι γονείς καλούνται να υιοθετήσουν και τους τεχνολογικούς κινδύνους.

Αλλά και σε εμφανείς συμπεριφορές εκφοβισμού μεταξύ των παιδιών, βλέπουμε συχνά τους γονείς των θυμάτων να συμβουλεύουν τα παιδιά τους να φανούν «έξυπνα» και «δυνατά» και να «ανταποδώσουν» μια συμπεριφορά που δέχτηκαν. Αλλοι αναζητούν αγανακτισμένοι να συναντήσουν τους γονείς των άλλων παιδιών ή και να απειλήσουν το παιδί που ασκεί τον εκφοβισμό για να βάλουν τα πράγματα στη θέση τους. Αλλοι επιτίθενται στο διευθυντή ή τους εκπαιδευτικούς του σχολείου επικρίνοντάς τους για την ανεπάρκεια να προστατεύσουν τα παιδιά τους. Προφανώς δεν είναι θυμός αλλά ανησυχία, αγωνία και φόβος των γονέων. Όμως η λύση βρίσκεται αλλού. Η καλύτερη άμυνα ενάντια στον εκφοβισμό είναι να διδάξει ένας γονέας στο παιδί του κοινωνικές δεξιότητες και να το βοηθήσει να αναπτύξει εμπιστοσύνη στις δικές τους ικανότητες. Ένα παιδί που γνωρίζει τι είναι αυτό που μπορεί να συμβεί και πώς να το διαχειριστεί δεν βρίσκεται αντιμέτωπο με εκπλήξεις. Το πιο σημαντικό όμως από όλα είναι η καλή επικοινωνία μεταξύ γονέα και παιδιού και η σχέση εμπιστοσύνης. Τα παιδιά αισθάνονται ντροπή όταν γίνονται θύματα και μπορεί να μην ενημερώσουν κανέναν γι’ αυτό που τους συμβαίνει. Πόσο μάλλον αν οι γονείς προσδοκούν από το παιδί τους να είναι «δυνατό» και «έξυπνο» και δε μπορούν να κατανοήσουν γιατί το παιδί δείλιασε ή γιατί δε μπορεί να υψώσει ανάστημα ενάντια στο θύτη.  Έτσι υπάρχουν παιδιά που δε μπορούν να μοιραστούν με τους γονείς τους το πρόβλημα από φόβο μήπως τους απογοητεύσουν και μένουν πραγματικά απροστάτευτα ενάντια στα δικά τους αρνητικά συναισθήματα αναξιότητας. Ως εκ τούτου, οι γονείς είναι σημαντικό να γνωρίζουν τα παιδιά τους, να αποδέχονται τις αδυναμίες τους και να θέτουν ρεαλιστικές προσδοκίες από αυτά. Να χτίζουν υγιείς και ειλικρινείς σχέσεις μαζί τους από πολύ νωρίς για να μη φτάσουν στο σημείο να επιζητούν αυτή την εγγύτητα στην εφηβεία όταν πλέον τα παιδιά αρχίζουν να αυτονομούνται και να δίνουν μεγαλύτερη σημασία στους φίλους τους. Και είναι δύσκολο για ένα γονέα να επιτύχει το «μέτρον άριστον» και την ιδανική ισορροπία ανάμεσα στην «εγγύτητα» και την «απόσταση» με το παιδί του, αυτή που θα του επιτρέψει να βρίσκεται δίπλα του και να το βοηθάει χωρίς όμως να καταπατά την ανάγκη του για αυτονομία που είναι βασικό στάδιο για την ανάπτυξή του. Είναι πολύ σημαντικό το παιδί να γνωρίζει ότι ο γονέας ενδιαφέρεται πραγματικά και συμμετέχει στη ζωή του χωρίς να γίνεται όμως παρεμβατικός και ελεγκτικός. Να συζητά με τους εκπαιδευτικούς και να ενημερώνεται για την ακαδημαϊκή ζωή του παιδιού χωρίς να παρεμβαίνει στο εκπαιδευτικό τους έργο. Να γνωρίζει τους φίλους του παιδιού του και να συζητά τις δυσκολίες στις σχέσεις του, χωρίς να του επιβάλει σε ποιους θα μιλάει και σε ποιους όχι. Να συν-διαμορφώνει μαζί με το παιδί του το πλαίσιο των επαφών και των καθημερινών δραστηριοτήτων  του, ώστε το παιδί να αισθάνεται ότι έχει λόγο και συμμετοχή στις αποφάσεις που αφορούν στη ζωή του, λαμβάνοντας έτσι το μήνυμα ότι ο γονέας σέβεται τις επιλογές του, τις επιθυμίες του και εντέλει την προσωπικότητά του. Μια σχέση win-win που δεν υποτιμά την προσωπικότητα του παιδιού, το αφήνει να ωριμάσει και χτίζει μια σχέση ισχυρή που δεν επιτρέπει σε κανένα εκφοβιστή να διεισδύσει. Ετσι χτίζεται η ισχυρή αυτοεκτίμηση του παιδιού, η ψυχική ανθεκτικότητα που το θωρακίζει από κάθε κακόβουλη συμπεριφορά γύρω του.

Ακόμη κι αν το παιδί δεχτεί τελικά μια τέτοια συμπεριφορά, ένας ισχυρός δεσμός με το γονέα και τα αδέρφια είναι ευεργετικός και ανακουφίζει το παιδί από το στρες, του παρέχει καταφύγιο και ασφάλεια, ώστε το παιδί να μπορεί στο χρόνο του να εκφραστεί. Σε αυτές τις περιπτώσεις, είναι σημαντικά τα λόγια αγάπης, λόγια ενθάρρυνσης και υποστήριξης "είμαι στο πλευρό σου", "με κάνεις υπερήφανο με την στάση που κράτησες" που δείχνουν την αποδοχή και την αναγνώριση της προσπάθειας. Η ενημέρωση και συμμετοχή του παιδιού στη λήψη απόφασης για τις επόμενες ενέργειες είναι εξίσου σημαντική και από μόνη της μπορεί να είναι «θεραπευτική».

*Τον περασμένο Φεβρουάριο ανακοινώθηκε από την κυβέρνηση η σύσταση ειδικής επιτροπής για την αντιμετώπιση της βίας ανηλίκων. Δεν έχει γίνει γνωστό μέχρι σήμερα ποιες είναι ακριβώς οι ενέργειες που έχουν γίνει -πλην της πλατφόρμας stop-bullying- επί τόσους μήνες προς την επίλυση του προβλήματος . Ποιες ενέργειες θεωρείται ότι πρέπει να γίνουν από πλευράς πολιτείας;

Όταν οι κυβερνήσεις εφαρμόζουν παρεμβάσεις κατά του εκφοβισμού, ενεργούν με τις καλύτερες προθέσεις όμως πολλές φορές τα μέτρα λαμβάνονται μονόπλευρα και δεν καταλήγουν να επιφέρουν τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Μέχρι τώρα οι παρεμβάσεις πρόληψης του φαινομένου βλέπουμε να επικεντρώνονται στη βελτίωση των γνωστικών-συναισθηματικών δεξιοτήτων των θυμάτων, στην αύξηση της ενσυναίσθησης για τα θύματα, στην προώθηση ενός θετικού κοινωνικού κλίματος στα σχολεία και πολλά άλλα. Οι ατομικές διαφορές των θυμάτων, τα τρωτά σημεία και οι ανισότητες πίσω από το φαινόμενο έχουν ληφθεί υπόψη; Το ερώτημα «τι λειτουργεί για ποιον» έχει τεθεί; Υποθέτουμε ότι τα μέτρα μπορούν να εφαρμοστούν για όλα τα παιδιά και τις οικογένειές τους χωρίς να λαμβάνουμε υπόψη την εθνικότητα των παιδιών, την κοινωνικοοικονομική τους κατάσταση, το μαθησιακό και αναπτυξιακό τους προφίλ? Μεριμνήσαμε για την εξατομίκευση των παρεμβάσεων στις ατομικές ανάγκες των παιδιών και των εφήβων? Εχουμε εθνικές μετρήσεις και συστήματα διαχρονικής παρακολούθησης του φαινομένου για να σχεδιάσουμε εξατομικευμένα τις παρεμβάσεις μας ή ενεργοποιούμε παρεμβάσεις «one size» με αμφίβολη αποτελεσματικότητα.

Πλέον, οι ανησυχητικές διαστάσεις του φαινομένου, έχουν οδηγήσει σε ανώνυμα συστήματα αναφοράς και σύντομα μπορεί να δούμε να τιμωρούνται και όσα παιδιά διαπιστώνουν εκφοβισμό και δεν το αναφέρουν στις σχολικές αρχές. Δεν αμφισβητεί κανείς ότι οι ενήλικες πρέπει να ενημερώνονται για να συμβάλλουν με όποιο πρόσφορο τρόπο στη διακοπή του φαινομένου, όμως το να αναφέρουν τα παιδιά στις αρχές μπορεί να είναι χρήσιμο μόνο εάν οι αρχές γνωρίζουν πραγματικά πώς να διαχειριστούν τον εκφοβισμό. Χωρίς αποτελεσματικές τεχνικές, θεσμοθετημένα πρωτόκολλα και επιστημονικά τεκμηριωμένες διαδρομές αντιμετώπισης, η αναφορά όχι μόνο δεν θα έχει κανένα όφελος, αλλά είναι πιθανό να υποτιμηθεί ως διαδικασία ακόμη και από παιδιά που βρίσκονται σε υψηλό κίνδυνο και την έχουν ανάγκη.

Απαιτείται μια νέα κοινωνική αρχιτεκτονική σχεδιασμένη να παρέχει ολοκληρωμένη υποστήριξη και να αλλάξει την δυναμική μέσα στο σχολείο και έξω από αυτό. Οσο οι έφηβοι δεν αναγνωρίζουν τους ενήλικες ως μέρος της λύσης, θα υπάρχουν διαρκώς εναλλακτικές διαδρομές που θα επιλέγουν με αμφίβολα αποτελέσματα. Επίσης, όσο τα προγράμματα παρέμβασης δε συμπεριλαμβάνουν τους γονείς στη λύση τόσο θα αποτυγχάνουν οι νέοι μηχανισμοί. Ένας μακροπρόθεσμος μετασχηματισμός της σχολικής κουλτούρας μπορεί να συμβεί μόνο με τη συμμετοχή όλων των ενδιαφερομένων, που έχουν σημαντικό ρόλο στη βελτίωση αυτού του προβλήματος. Οι μηχανισμοί αναφοράς περίπτωσης πρέπει να συμπληρωθούν με την κατάλληλη ομάδα επαγγελματιών ψυχικής υγείας που θα έχουν καθημερινή παρουσία σε κάθε σχολική μονάδα και θα συμβάλλουν στην πρόληψη αλλά και στη διαχείριση του φαινομένου. Όταν το φαινόμενο έχει κοινωνικούς προσδιοριστές και κοινωνικές προεκτάσεις δε μπορεί να μην υπάρχει σταθερά ένας κοινωνικός λειτουργός στο σχολείο για να επιλαμβάνεται τις κοινωνικές αδυναμίες των παιδιών και των οικογενειών τους και να παρεμβαίνει κατάλληλα ενισχύοντας τη συμμαχία σχολείου-οικογένειας, πριν ακόμη εκδηλωθεί το πρόβλημα. Οι μηχανισμοί αναφοράς πρέπει επίσης να συνδεθούν με επαρκή εκπαίδευση των εκπαιδευτικών στην πρώιμη αναγνώριση των ενδείξεων, στην αρχική εκτίμηση του κινδύνου που διατρέχουν κάποια παιδιά λόγω συγκεκριμένων χαρακτηριστικών τους και στη συντονισμένη διαχείριση των περιπτώσεων με άλλους επαγγελματίες εντός του σχολείου όσο και στην κοινότητα. Από όλο αυτό το μηχανισμό δε μπορούν να απουσιάζουν οι γονείς, τόσο στο σχεδιασμό όσο και στις παρεμβάσεις που αναπτύσσονται. Πολλές φορές έχω αναφερθεί στην ανάγκη λειτουργίας Σχολών Γονέων που να συνδέονται με τη φοίτηση και να λειτουργούν σε κάποιο βαθμό ως υποχρεωτικό προ-στάδιο για την εγγραφή των παιδιών σε συγκεκριμένες βαθμίδες εκπαίδευσης. Τέλος, από αυτή την προσπάθεια δε μπορούν να απουσιάζουν οι εταιρείες τεχνολογίας και πληροφορικής, προκειμένου να συνδράμουν στην προσπάθεια ελαχιστοποίησης των κινδύνων προωθώντας υγιή και ασφαλή τεχνολογικά περιβάλλοντα για τα παιδιά και δημιουργώντας αποτελεσματικές διαδικασίες για την ασφάλεια των ανήλικων χρηστών του διαδικτύου.

*Η επαναφορά της 5θημερης αποβολής ή η αλλαγή του σχολικού περιβάλλοντος στην οποία αναφέρθηκε τον περασμένο Σεπτέμβριο από το βήμα της ΔΕΘ ο πρωθυπουργός, είναι αρκετά για να ανακόψουν ένα ζήτημα πολύ βαθύτερο, αμιγώς κοινωνικό, που συνεπώς δεν γιατρεύεται απλά με αποβολές; Ποιος πραγματικά πρέπει να είναι ο ρόλος της εκπαιδευτικής κοινότητας και ποιες οι κατάλληλες εκπαιδευτικές παρεμβάσεις;

Οι άνθρωποι επιθυμούν την τιμωρία της κακής συμπεριφοράς γιατί έτσι προσδοκούν ότι θα περιοριστεί ή θα σταματήσει. Και το σχολείο αποτελεί ένα θεσμό κοινωνικού ελέγχου που επιβάλει κυρώσεις για την ανάρμοστη συμπεριφορά, προκειμένου να παρέχει ένα ασφαλές περιβάλλον μάθησης. Ωστόσο, η τιμωρία των παιδιών δεν φαίνεται με βάση τα νεότερα επιστημονικά δεδομένα να είναι ο ενδεδειγμένος και πλέον αποτελεσματικός τρόπος για να επιτύχουμε την αλλαγή της συμπεριφοράς. Μάλιστα στις περιπτώσεις εκφοβισμού φαίνεται να ενισχύει την παραβατική συμπεριφορά. Τα αποτρεπτικά αποτελέσματα των κυρώσεων φαίνεται να εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από το πώς προσλαμβάνονται οι κυρώσεις από τους μαθητές. Αν οι μαθητές πιστεύουν ότι διατρέχουν χαμηλό κίνδυνο να τιμωρηθούν τείνουν να διατηρούν την αρνητική συμπεριφορά ακόμη και αν γνωρίζουν το ενδεχόμενο των κυρώσεων. Επίσης σημαντικό ρόλο στην αποτροπή της συμπεριφοράς έχει ο αναμενόμενος αντίκτυπος που θα έχουν οι κυρώσεις στους διάφορους τομείς της ζωής τους. Από μελέτες μάλιστα προκύπτει ότι ο αντίκτυπος που έχουν οι κυρώσεις στην οικογένεια του παιδιών λειτουργεί πιο αποτρεπτικά σε σχέση με άλλους σημαντικούς τομείς π.χ. η αποδοκιμασία από τους γονείς και η ντροπή που βιώνουν όταν οι γονείς μαθαίνουν για τις κακές συμπεριφορές των παιδιών τους, μειώνουν σημαντικά την παρέκκλιση και την ανάρμοστη συμπεριφορά.

Ας μην ξεχνούμε όμως σε όλα αυτά, ότι στην προσπάθειά μας να προστατεύσουμε και να δικαιώσουμε τα θύματα, τείνουμε να ξεχνάμε ότι οι φερόμενοι νταήδες είναι επίσης παιδιά και ότι η τιμωρητική και κάποιες φορές υποσυνείδητα «εκδικητική» στάση μας μπορεί να καταστρέψει το μέλλον ενός παιδιού που μπορεί να βοηθηθεί με άλλα μέσα. Το σχολείο διαφέρει από το μικρό περιβάλλον του σπιτιού μας. Η τιμωρία ενός παιδιού σε μια μικρή και κλειστή κοινότητα όπως είναι το σχολείο, όταν δε συνοδεύεται από δράσεις ενημέρωσης της κοινότητας και υποστηρικτικές υπηρεσίες συμβουλευτικής καθοδήγησης, δύναται να μεταφέρει στρεβλά μηνύματα σε άλλα παιδιά, στις οικογένειές τους, στην ευρύτερη κοινότητα. Μια τιμωρητική αντιμετώπιση μιας άτοπης συμπεριφοράς ενός παιδιού μπορεί πολύ εύκολα να συνδεθεί λανθασμένα με την προσωπικότητά του και να διαμορφώσει «ταμπέλες» και σταδιακά να γίνει μια αυτοεκπληρούμενη προφητεία για τα παιδιά αυτά. Δεν είναι τυχαίο ότι παιδιά που εμπλέκονται σε τέτοιες συμπεριφορές διατρέχουν αυξημένο κίνδυνο κατάχρησης ουσιών, ανάπτυξης αντικοινωνικής συμπεριφοράς και διάπραξης ποινικών αδικημάτων στην ενήλικη ζωή.

Αντίστοιχα σε τέτοιες περιπτώσεις, οι γονείς δεν αρέσκονται να βλέπουν το παιδί τους να αντιμετωπίζεται ως ανήλικος παραβάτης και να  τιμωρείται αντί να αντιμετωπίζεται ως ένα μικρό παιδί που έκανε ένα ατόπημα και χρήζει συμβουλευτικής και καθοδήγησης. Αποτέλεσμα είναι να δημιουργείται ένα αρνητικό κλίμα μεταξύ γονέων και εκπαιδευτικών που λειτουργεί επιβαρυντικά τόσο για το θύμα όσο και για το θύτη.

Συνεπώς το να επικρίνεις τον μαθητή που διέπραξε τον εκφοβισμό και να του επιβάλεις 5 ημέρες αποβολή, από μόνο του, δεν επαρκεί ως μέτρο για την αλλαγή της συμπεριφοράς του, αν η τιμωρία δε συνδεθεί με υπηρεσίες ψυχοκοινωνικής υποστήριξης και καθοδήγησης τόσο προς το παιδί δράστη όσο και προς την οικογένειά του. Μάλιστα επειδή οι δράστες του εκφοβισμού είναι μια ετερογενής ομάδα μια τέτοια τιμωρία οδηγεί σε αποτελέσματα που δεν είναι εύκολο να προσδιοριστούν. Και δεν είναι ηθικά σωστό να επαναπαύονται οι κυβερνήσεις στον υφιστάμενο φτωχό χάρτη των διαθέσιμων ψυχοκοινωνικών υπηρεσιών στην κοινότητα, χωρίς να λαμβάνουν υπόψη την ανεπάρκειά τους σε προσωπικό, εκπαίδευση, εργαλεία καθώς και την ελλιπή μεταξύ τους διασύνδεση που οδηγεί σε υπηρεσιακά αδιέξοδα ως προς τη διαχείριση των περιπτώσεων. Χρειάζεται να σκύψει πάνω στις υπηρεσίες, να τις ενισχύσει και να μεριμνήσει για την επάρκεια πόρων και τεχνογνωσίας.  

Ενώ λοιπόν τα τιμωρητικά μέτρα είναι εν μέρει επιθυμητά γιατί καθιστούν σαφές το μήνυμα ότι ο εκφοβισμός δεν είναι ανεκτός και ότι ο δράστης έχει κυρώσεις, φαίνεται να είναι αναποτελεσματικά σε σύγκριση με μια προσέγγιση αποκατάστασης. Γιατί οι δράστες είναι συχνά παιδιά που έχουν υποστεί και τα ίδια εκφοβισμό ή είναι συναισθηματικά αδύναμα και χρήζουν καθοδήγησης και υποστήριξης, όπως και εκείνα τα παιδιά που έχουν εκφοβίσει. Γιατί μπορεί επίσης να έχουν δυσκολίες ψυχοσυναισθηματικής φύσεως που κρύβονται πίσω από τη συμπεριφορά εκφοβισμού και είναι ζωτικής σημασίας να λάβουν φροντίδα και υποστήριξη τόσο τα ίδια τα παιδιά όσο και οι οικογένειές τους, στο πλαίσιο μιας ολιστικής προσέγγισης. Γιατί μπορεί να αγωνίζονται να επιβιώσουν με τις αδυναμίες τους μέσα σε πολυπροβληματικά περιβάλλοντα με κοινωνικοοικονομικές και άλλες ανεπάρκειες και χρήζουν ενσυναισθητικης προσέγγισης προκειμένου να αποτραπεί η περαιτέρω απομόνωσή τους.

Η λήψη μέτρων για την οικοδόμηση μιας σχολικής κουλτούρας χωρίς αποκλεισμούς μπορεί να είναι πιο αποτελεσματική στη μείωση των περιστατικών εκφοβισμού από τη χρήση τιμωρίας για τον εκφοβισμό στα σχολεία. Τα προγράμματα αποκαταστατικής δικαιοσύνης είναι στρατηγικές που επιδιώκουν να αποτρέψουν μελλοντικές συμπεριφορές μέσα από την αποκατάσταση της βλάβης και την ενίσχυση της ενσυναίσθησης. Η διατήρηση μιας γραμμής επικοινωνίας ανοιχτής για όλους τους μαθητές είναι επίσης χρήσιμη για την οικοδόμηση μιας θετικής σχολικής κουλτούρας. Όταν οι μαθητές γνωρίζουν ότι μπορούν να επικοινωνήσουν τις ανησυχίες τους, είναι πιο πιθανό να επικοινωνήσουν πριν κλιμακωθεί ένα πρόβλημα. Η ενεργή συμμετοχή των γονέων στο σχεδιασμό και την εφαρμογή των πολιτικών πρόληψης συμβάλει στη σύνδεση του σχολείου με την οικογένεια, και στην δέσμευση των γονέων προς το σχολείο για τη στήριξη και την προώθηση των μέτρων. Οι γονείς μπορούν να ενισχύσουν ένα ενιαίο μέτωπο κατά του εκφοβισμού αρκεί να πιστέψουν σε αυτά τα μέτρα και να αισθανθούν συμμέτοχοι στην κοινή προσπάθεια. Καμία προσπάθεια μείωσης του εκφοβισμού στα σχολεία δεν μπορεί να είναι επιτυχής χωρίς τη συμμετοχή των γονέων.

Συμπερασματικά, η τιμωρία μπορεί να έχει κάποια επίδραση στον εκφοβισμό, αλλά η δημιουργία ενός ασφαλούς περιβάλλοντος όπου όλοι οι μαθητές λαμβάνουν την υποστήριξη που χρειάζονται είναι προτιμότερη.

*Σίγουρα μιλάμε για ένα άκρως ανησυχητικό φαινόμενο , το οποίο λαμβάνει όλο και πιο τρομακτικές διαστάσεις. Υπάρχουν κάποιες υπηρεσίες που μπορούν να βοηθήσουν;

Υπάρχουν πολλές γραμμές τηλεφωνικής υποστήριξης και καθοδήγησης για μαθητές/-τριες, γονείς/κηδεμόνες και εκπαιδευτικούς με 24^η λειτουργία και χωρίς χρέωση (π.χ. Άμεσης Κοινωνικής Βοήθειας του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικής Αλληλεγγύης 197, Γραμμή Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης (Υπουργείο Υγείας) 10306 κ.α). Αυτό είναι εξαιρετικά σημαντικό καθώς παρέχει πρόσβαση σε χρήσιμες συμβουλές τη στιγμή που κάποιος τις έχει ανάγκη. Όμως αυτό που θεωρώ ότι ακόμη δεν έχει αναπτυχθεί επαρκώς είναι η διεπιστημονική συνεργασία εντός του σχολείου και η διυπηρεσιακή διασύνδεση του σχολείου με δομές της κοινότητας με αποτέλεσμα να δυσχεραίνεται η διαχείριση και η παρακολούθηση των περιπτώσεων και να υπάρχει ασυνέχεια στη φροντίδα. Πέρα από τα παραπάνω, εξακολουθούμε να έχουμε ανεπάρκεια σε υπηρεσίες που είναι απαραίτητες όπως οι μονάδες παιδοψυχιατρικής των νοσοκομείων και οι δομές ψυχικής υγείας παιδιών και εφήβων που είναι ελλιπείς στην κοινότητα. Θα ήταν επίσης σημαντικό να δημιουργηθούν κοινωνικές υπηρεσίες εντός των σχολικών περιφερειών, οι οποίες να μπορούν να επιλαμβάνονται των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων των παιδιών και των οικογενειών τους, αξιοποιώντας εξειδικευμένες γνώσεις και εργαλεία, και να συνεργάζονται με τις αντίστοιχες κοινωνικές υπηρεσίες της τοπικης αυτοδιοίκησης σε προβλήματα που χρήζουν ολιστικής και διυπηρεσιακής φροντίδας και παρακολούθησης.

 Υπάρχουν συνέπειες του σχολικού εκφοβισμού στη μελλοντική ζωή των μαθητών;

Τα παιδιά και οι έφηβοι που πέφτουν θύματα εκφοβισμού διατρέχουν υψηλές πιθανότητες να υποστούν σωματική και συναισθηματική βλάβη που μπορεί να εκδηλωθεί με έλλειψη ενδιαφέροντος για το σχολείο, σχολική και κοινωνική φοβία, γενικευμένο άγχος και ποικίλα ψυχοσωματικά και συμπεριφορικά προβλήματα όπως διαταραχή πανικού, κατάθλιψη μέχρι και αυτοκτονικές σκέψεις. Οι συνέπειες του εκφοβισμού μπορεί να βιώνονται πιο έντονα στην εφηβεία ωστόσο μπορεί να συνοδεύουν τα άτομα στην ενήλικη ζωή τους. Ο εκφοβισμός είναι μια κοινή αιτία σχολικής αποφυγής και εγκατάλειψης, ενισχύει αισθήματα ντροπής και αναξιότητας και μπορεί να οδηγήσει σε χρόνια κατάθλιψη, κατάχρηση ουσιών και αυτοτραυματισμούς.

Ο εκφοβισμός όμως δεν βλάπτει μόνο τα θύματά του αλλά και τους ίδιους τους δράστες. Οι περισσότεροι δράστες έχουν μια καθοδική πορεία στη ζωή τους, καθώς η επιθετική τους συμπεριφορά παρεμβαίνει στη μάθηση, στην διατήρηση μιας θέσης εργασίας και στη δημιουργία και διατήρηση στενών σχέσεων. Οι δράστες, αν δε λάβουν νωρίς την απαιτούμενη φροντίδα, είναι πιο πιθανό να περιθωριοποιηθούν και να οδηγηθούν σε κατάχρηση ουσιών, σε αντικοινωνική συμπεριφορά, παραβατικότητα, να ασκήσουν βία στην δική τους οικογένεια και να αναπτύξουν σοβαρά προβλήματα ψυχικής υγείας.

Β.Μπ

Διαβάστε επίσης

Νέο περιστατικό βίας σε σχολείο στην Κρήτη: Ένας μαθητής κρατούσε κι άλλος χτυπούσε

Ξυλοκόπησαν 17χρονο για να παραδεχθεί υποτιθέμενο βιασμό 14χρονης