Ο γρίφος της νέας Σφίγγας και η πονηριά της Ιστορίας του Χέγκελ

Η πολιτική δεν συγχωρεί ούτε την αδράνεια ούτε την υπερβολική οικειότητα με την εξουσία. Ο Αλέξης Τσίπρας, επτά χρόνια μετά τη «νίκη» της Ιθάκης –την έξοδο από τα μνημόνια– εμφανίζεται ξανά στο προσκήνιο. Στη συνέντευξή του στη Le Monde, μιλά για την έλλειψη· όχι για ημερομηνίες ούτε για προγράμματα· μιλά για την έλλειψη: «Μου λείπει η ενεργός πολιτική και η επαφή με τους ψηφοφόρους», λέει.

Στην επιφάνεια, η δήλωση μοιάζει απλή, σχεδόν εξομολογητική. Κάτω από την επιφάνεια, όμως, η Σφίγγα στήνει το αίνιγμα: ποιος άνθρωπος μπορεί να υπάρξει χωρίς το πεδίο που τον όριζε; Και ποιος, αλήθεια, ορίζει τη ροή της πολιτικής όταν η Ιστορία παίζει το δικό της παιχνίδι;

Η ειρωνεία γίνεται πιο εμφανής όταν θυμόμαστε ότι, στο παρελθόν, στην καγκελάριο Μέρκελ, είχε πει «go back»· δηλαδή να υποχωρήσει. Τώρα όμως, ενώ η ίδια φράση θα μπορούσε να του θυμίζει να παραμείνει στη θέση του, εμφανίζεται ξανά, προσπαθώντας για comeback. Η Σφίγγα γελάει ήσυχα· εμείς κοιτάζουμε την αντίφαση με μισόλογα.

Και εδώ, ο Τσίπρας θυμίζει έντονα τον Καβαφικό ηγεμόνα εκ Δυτικής Λιβύης: εμφανίζεται σοβαρός, καλοντυμένος, φαινομενικά διαβασμένος και μετριόφρων· αλλά η ουσία; Μια αστεία αντίφαση. Όπως ο ηγεμών στην Αλεξάνδρεια, έτσι και αυτός φαίνεται να γνωρίζει τα πάντα για την πολιτική, ενώ στην πραγματικότητα η γνώση του περιορίζεται στην εικόνα που θέλει να παρουσιάσει.

Η συνέντευξη μοιάζει με λωτό· όχι καρπός που θρέφει, αλλά καρπός που υπνωτίζει. Το 2015, το «όχι» που έγινε «ναι», η δραματοποίηση που βαφτίστηκε αναγκαιότητα, η συμφωνία που παρουσιάστηκε ως λύτρωση – όλα επαναγράφονται με την ηρεμία του λωτού.

Και εμείς, οι παρατηρητές, σαν λωτοφάγοι, γευόμαστε· και ξεχνάμε. Ξεχνάμε όχι επειδή μας το επιβάλλουν, αλλά επειδή η γλυκύτητα του λωτού υπερβαίνει τη μνήμη. Το αποτέλεσμα είναι πολιτική αμνησία· και εκεί ακριβώς, η απουσία γίνεται πολιτική πράξη.

Η συνέντευξη επιμένει στη «νοσταλγία» της πολιτικής· αλλά η ίδια αυτή δήλωση αποτελεί τη σιωπηλή προετοιμασία για επιστροφή. Όπως ο ηγεμών εκ Δυτικής Λιβύης, που μιλούσε λίγο, προσέχοντας τις λέξεις και τις κλίσεις, έτσι και ο Τσίπρας επιλέγει τις λέξεις του με φροντίδα· το κείμενο γίνεται καπνός που καλύπτει την ουσία.

Στην Πολιτεία, ο Πλάτων μιλά για το γενναίο ψεύδος: τον μύθο που χρειάζεται η πόλη για να σταθεί. Ο Τσίπρας δεν κατασκευάζει μύθο· κατασκευάζει μνήμη. Η μνήμη, όταν φωτίζεται μονόπλευρα, γίνεται ψευδής, όχι γιατί λέει ψέματα, αλλά γιατί παραλείπει τα σκοτεινά. Η γενναιότητά της έγκειται στην ικανότητα να πείθει ότι η αλήθεια είναι λιγότερο σημαντική από την αίσθηση της ευθύνης.

Η διπλή διάσταση –ο εαυτός που νοσταλγεί και ο εαυτός που δικαιολογεί– λειτουργεί σαν σωκρατικό ερώτημα: πού σταματά η αυτοδικαίωση και πού αρχίζει η εξαπάτηση του κοινού; Η ειρωνεία γίνεται πιο κοφτή όταν θυμόμαστε το «go back»· μια εντολή που τώρα μοιάζει να την αμφισβητεί, επιχειρώντας να μετατρέψει την απουσία σε νέο κεφάλαιο.

Κάθε φράση στη συνέντευξη, κάθε αναφορά στο παρελθόν, είναι σαν μικρό κομμάτι παζλ· φαίνεται ότι εκθέτει, ενώ στην πραγματικότητα κρύβει. Η δραματοποίηση, η αναγκαιότητα και η ευθύνη γίνονται καμουφλάζ για μια ήσυχη, αλλά υπολογισμένη, επανεμφάνιση.

Η πονηριά της Ιστορίας, όπως τη διατύπωσε ο Χέγκελ, είναι η ικανότητα της Ιστορίας να χρησιμοποιεί τις ανθρώπινες πράξεις –προφανείς ή αυθόρμητες– για μεγαλύτερα σχέδια που ξεπερνούν την αντίληψη των ίδιων των πρωταγωνιστών. Οι άνθρωποι νομίζουν ότι ενεργούν από βούληση ή συμφέρον· η Ιστορία τους χρησιμοποιεί για να εκπληρώσει την αναγκαιότητα της λογικής της.

Η «πονηριά» έγκειται στο ότι οι πράξεις που φαίνονται αυθόρμητες ή ατομικές στην πραγματικότητα εξυπηρετούν ένα ευρύτερο σχέδιο. Η Ιστορία μετατρέπει λάθη, παραλείψεις και υποχωρήσεις σε διδάγματα· κάθε προσπάθεια του ηγέτη να ελέγξει την αφήγηση γίνεται εργαλείο για την ίδια την Ιστορία.

Αυτή η έννοια εξηγεί την ειρωνεία του Τσίπρα: νομίζει ότι επανακάμπτει, ενώ η Ιστορία θα αξιοποιήσει αυτή την κίνηση για να αναδείξει την αντίφαση μεταξύ του «go back» και της σημερινής του νοσταλγίας. Ο Χέγκελ μας υπενθυμίζει ότι οι άνθρωποι συχνά θεωρούν ότι η Ιστορία υπακούει στις προθέσεις τους, ενώ στην πραγματικότητα, η πονηριά της Ιστορίας μετατρέπει τις προσωπικές πράξεις σε αναπόδραστο αποτέλεσμα που ξεπερνά τη βούληση του ηγέτη.

Η Ιστορία, επομένως, δεν κρίνει· παρατηρεί, χρησιμοποιεί και καταγράφει. Το αποτέλεσμα είναι η αντίθεση ανάμεσα στις προθέσεις του ανθρώπου και στο ιστορικό αποτέλεσμα, και αυτή η αντίθεση είναι η ίδια η πονηριά· η δύναμη που υπονοεί αλλά δεν φανερώνει, που διαχειρίζεται τις εικόνες και τις φαινομενικές νίκες.

Η Σφίγγα δεν ρωτά μόνο αν του λείπει η πολιτική· ρωτά αν μπορεί να υπάρξει χωρίς αυτήν. Εμείς νομίζουμε ότι ακούμε εξομολόγηση, ενώ στην πραγματικότητα η εξομολόγηση αποκαλύπτει την αδυναμία να υπάρξει πλήρης απουσία.

Η συνέντευξη, με τον ήρεμο τόνο της, αποκαλύπτει ένα φαινόμενο που μοιάζει με λωτό: γλυκό στην αρχή, τοξικό μακροπρόθεσμα. Η λέξη «απουσία» δεν είναι κενή· είναι γεμάτη με την ειρωνεία της Ιστορίας, την κληρονομιά των λαθών και την αντίφαση του comeback. Η Σφίγγα, οι λωτοφάγοι, το γενναίο ψεύδος και η πονηριά της Ιστορίας συνδυάζονται σε μια σιωπηλή ειρωνική παρατήρηση: η πολιτική μπορεί να λείπει, αλλά η Ιστορία δεν ξεχνά.

Και εκεί, στον ήσυχο καπνό της συνέντευξης, ακούγεται η φωνή του Καβάφη: «Μήτε βαθύς στες σκέψεις ήταν, μήτε τίποτε.Ένας τυχαίος, αστείος άνθρωπος». Ο Τσίπρας, παρά τις προσπάθειες σοβαρότητας, μοιάζει να περιορίζεται σε λίγες λέξεις, προσέχοντας με δέος κάθε έννοια, κάθε πρόταση, για να μη φανεί ανίκανος. Η πονηριά της Ιστορίας όμως καταγράφει τις αντιφάσεις και δημιουργεί το αφήγημα που θα τον συνοδεύει ανεξάρτητα από τις προθέσεις του.

Και όπως στον Καβάφη, στο Ηγεμών εκ Δυτικής Λιβύης, ο πρώην ηγεμών εμφανίζεται, μιλά, υπολογίζει. Η Ιστορία τον παρατηρεί ήσυχα, με μειδίαμα. Δεν χρειάζονται κραυγές ούτε μεγάλες λέξεις· οι μεγάλες φράσεις προδίδουν πάντα τη μικρότητα που η Ιστορία φροντίζει να δείχνει.

Ο πρώην ηγεμών μιλάει για έλλειψη, για νοσταλγία της πολιτικής. Η Ιστορία δεν ακούει όπως θα ήθελε· καταγράφει άλλα. Ότι ο λαός έμαθε να τρώει λωτούς· ότι το γενναίο ψεύδος έγινε ανάμνηση· ότι η πονηριά της Ιστορίας δεν βρίσκεται στην επιστροφή, αλλά στην αμφιβολία για το αν υπήρξε ποτέ αληθινή παρουσία.

Η σιωπή, ο ήρεμος τόνος, το μειδίαμα· αυτά είναι τα μέσα με τα οποία η Ιστορία γράφει τον ηγέτη· όχι όπως τον φαντάστηκε ο ίδιος, αλλά όπως πραγματικά υπήρξε. Και εκεί, στην αχνή ομίχλη της λήθης που προκαλεί ο λωτός, ακούγεται το ερώτημα: μπορεί να υπάρξει Τσίπρας χωρίς πολιτική; Και αν επιστρέψει, θα ξαναβρεί τον ίδιο τόπο ή θα τον αντικαταστήσει η λήθη που άφησε πίσω του;

Η συνέντευξη στη Le Monde δεν είναι έργο αμεσότητας· είναι καπνός, λωτός και φωτισμός που δημιουργεί ψευδή αίσθηση πληρότητας· ένα εργαλείο που προσκαλεί τη λήθη. Κάθε λέξη, κάθε μικρή αναφορά, κάθε σκέψη για το παρελθόν, έχει έναν διπλό ρόλο: να εξομολογηθεί και ταυτόχρονα να κρύψει.

Το comeback γίνεται αντικείμενο ειρωνικής παρατήρησης: η εντολή «go back» παραμένει υποδόρια· η Ιστορία χαμογελά ήσυχα· εμείς βλέπουμε τον άνθρωπο που θέλει να επιστρέψει ενώ κάποτε υπαγόρευε υποχώρηση στον ίδιο του τον εαυτό.

Η Σφίγγα, οι λωτοφάγοι, το γενναίο ψεύδος, η πονηριά της Ιστορίας· όλα συγκλίνουν σε μια ειρωνική παρατήρηση: η παρουσία και η απουσία συναντιούνται στο ίδιο σημείο. Ο αναγνώστης μένει με ένα μειδίαμα· και ο πρώην ηγεμών, ίσως, με ένα αίσθημα ότι τον παρακολουθούν – όχι για να τον κρίνουν, αλλά για να τον διδάξουν ότι η Ιστορία δεν ξεχνά και δεν συγχωρεί την αντίφαση.