Παπούρα: Μινωική Πύλη στο Σύμπαν και τον Πολιτισμό

Στην καρδιά της Κρήτης, εκεί όπου οι λόφοι κυματίζουν στον πολιτισμό, ο άνεμος φέρνει ακόμη τον απόηχο άγνωστων πανάρχαιων τελετών, αναδύθηκε ξανά το 2024 ένα μνημείο που μοιάζει να μην ανήκει μόνο στη γη ή τον ουρανό, αλλά κυρίως στον Πολιτισμό και τις μέλουσες γενιές. Η Παπούρα, ένας ταπεινός λόφος έξω από το Καστέλι, αποκάλυψε το μυστικό της όταν ξεκίνησαν τα έργα για την εγκατάσταση του ραντάρ του νέου αεροδρομίου. Πάνω στο χώμα, περίμενε υπομονετικά τέσσερις χιλιετίες, ένα κυκλικό σύμπλεγμα 48 μέτρων, μια αρχιτεκτονική συμφωνία από επτά —ίσως και οκτώ— ομόκεντρους λίθινους δακτυλίους, που υψωνόταν κάποτε συμβολική  βαθμιδωτή κλίμακα προς τον ουρανό. Υπέφερε κατά την Γερμανική κατοχή όπως όλη η Κρήτη και η Ελλάδα και περιμένει με ανακούφιση την ανάδειξή της και την ένταξή της εκεί που ανήκει. Στον Κόσμο.

Η επικεφαλής αρχαιολόγος της ανασκαφής στον λόφο Παπούρα είναι η Δανάη Κοντοπόδη η οποία με την εξαιρετική ομάδα της μελετούν πυρετωδώς το μοναδικό μνημείο. Το έργο τους είναι τόσο σημαντικό ώστε έλαβαν ήδη το διεθνές βραβείο Παλμύρα για την «καλύτερη ανακάλυψη αρχαιολογίας 2024».

Στο κέντρο η καρδιά της που χτυπά στον ρυθμό του Σύμπαντος. Κατά Πλάτωνα. Ένας κυκλικός πύργος χωρισμένος σταυροειδώς: τέσσερις τομείς, τέσσερις κατευθύνσεις, τέσσερις ουράνιοι δρόμοι που δείχνουν τον χρόνο, ανατολή και δύση και το φως, βορά και νότο. Δεν είναι απλώς αρχιτεκτονική, αστρονομία, γεωμετρία, επιστήμη, αισθητική· είναι ποίημα. Είναι γνώση, επιστήμη, το μέλλον. Είναι το αποτύπωμα ενός κόσμου που καταλάβαινε ότι ο άνθρωπος πρέπει να συντονίζεται με τον ουρανό — όχι ως θεατής, αλλά ως συνομιλητής και προμηθέας.

Οι μελετητές χρονολογούν το μνημείο γύρω στο 2000 π.Χ. Μα η εντύπωση που δίνει δεν είναι απλώς αρχαία — είναι πρωταρχική. Σαν να δημιουργήθηκε την εποχή που ο κόσμος ακόμη θυμόταν την γέννησή του. Η Παπούρα μοιάζει περισσότερο με μηχανή παρά με κτίσμα: μια τεράστια γεωμετρική συσκευή φτιαγμένη για να καταγράφει φως, εποχές και αιώνες. Ο πύργος που σήμερα σώζεται μόλις στα 1,8 μέτρα, θα πρέπει κάποτε να υψωνόταν τουλάχιστον στο διπλάσιο, ώστε η κίνηση του ήλιου να πέφτει με ακρίβεια πάνω στα εσωτερικά του όρια και φυσικά να είχε στέγη, πιθανώς με ανοίγματα που να κατέληγαν σε κέρατα καθοσίωσης, σκόπευτρα στον ουρανό, όπως απεικονίζεται σε υπέροχο ομοίωμα κυκλικού κτιρίου (Κορφή του Τάρου, Κρούσωνα) που μελετήθηκε από τον κ. Γ. Ρεθεμνιωτάκη και σχεδιάστηκε από την κα Κ. Αστρινάκη. Οι δακτύλιοι που τον περιβάλλουν μετουσιώνονται στην Μουσική των Σφαιρών του Πυθαγόρα, σαν να περιστρέφεται ολόκληρο το μνημείο γύρω από ένα αόρατο κέντρο βαρύτητας  υπακούοντας στον Λόγο του Ηράκλειτου ή του Αποστόλου Ιωάννη, στην τάξη του ουρανού.

Ο σταυρός του φωτός

Η σταυροειδής διαίρεση του κεντρικού πύργου δεν είναι τυχαία ούτε διακοσμητική. Είναι λειτουργική, αρχιτεκτονική αστρονομία. Η ανατολική του ακτίνα δείχνει τον ήλιο όπως ανατέλλει από τα τέλη Οκτωβρίου έως τα τέλη Νοεμβρίου —τη χρονική στιγμή που στην Ελλάδα, από τη νεολιθική ακόμη εποχή μέχρι σήμερα, οι άνθρωποι ορίζουν τη σπορά των δημητριακών. Ο Πλάτων το λέει καθαρά: η γεωργία, η πόλη, ο νόμος, όλα πρέπει να προσαρμόζονται στις κινήσεις του ουρανού, γιατί ο άνθρωπος δεν μπορεί να ζει έξω από την κοσμική τάξη. Η Παπούρα είναι κοσμικό ημερολόγιο, έχοντας κλίμακα τον ορίζοντα και το κτήριο και δείκτες τις ακτίνες του Ηλίου και των άστρων, με λίθο και φως. Η γεωμετρία της είναι ονόματα μηνών, οι τομές της είναι εποχές, οι σκιές της γράφουν χρόνο.

Από τη Θεσσαλία έως την Κρήτη: η γέννηση της αγροτικής κοσμολογίας

Η γεωργική επανάσταση που άλλαξε την Ευρώπη είχε ξεκινήσει στη Θεσσαλία ήδη από την 7η χιλιετία π.Χ. Εκεί, για πρώτη φορά στην ήπειρο, ο άνθρωπος καλλιέργησε σιτάρι και κριθάρι, έμαθε να κρατά ζώα, να χτίζει οικισμούς, να προγραμματίζει το μέλλον με βάση τις εποχές. Χωρίς ημερολόγιο, χωρίς αστρονομία, χωρίς προβλεψιμότητα, καμία αγροτική κοινωνία δεν θα μπορούσε να σταθεί. Και έτσι γεννήθηκαν τα πρώτα κτίρια στραμμένα προς το χειμερινό ηλιοστάσιο, τα πρώτα χωριά που ευθυγραμμίζονταν με ανατολές και δύσεις.

Η Παπούρα είναι ο απόηχος —ή καλύτερα η συνέχεια— αυτής της πανάρχαιας ελληνικής παράδοσης. Η μινωική Κρήτη δεν εφηύρε την αστρονομία, αλλά την τελειοποίησε. Την έπλεξε με τη λατρεία, την ενσωμάτωσε στην αρχιτεκτονική της, και την αποτύπωσε στο τοπίο της Κρήτης με μιαν ακρίβεια που μόνο μεγάλη διάρκεια παρατήρησης μπορεί να επιφέρει.

Ο Πυθαγόρας και ο Πλάτων στη μινωική σκιά

Σε ένα ποιητικό επίπεδο —και ίσως σε ένα βαθύτερο φιλοσοφικό— μπορεί να πει κανείς ότι ο Πυθαγόρας και ο Πλάτων «σπούδασαν» στην Παπούρα. Όχι φυσικά με τη σύγχρονη έννοια της φοίτησης, αλλά με την έννοια ότι η πνευματική τους σκέψη συναντάται με την κοσμική γεωμετρία του μνημείου. Οι επτά δακτύλιοι θυμίζουν τις επτά ουράνιες σφαίρες των Πυθαγορείων. Η αυστηρή συμμετρία του πύργου παραπέμπει στην αριθμητική αρμονία που περιγράφει ο Πλάτων. Ολόκληρο το μνημείο μοιάζει να είναι η υλοποίηση της φράσης του Πλάτωνα: «ὁ κόσμος ζῷον ἔννουν». Ο Κόσμος ως έμψυχο, έλλογο ον — και οι άνθρωποι που χτίζουν έργα σε μίμηση της τάξης του, ώστε να νοιώσουν Τμήμα της, ένα με αυτήν. Η Παπούρα δεν είναι απλώς χώρος. Είναι το σπίτι του Προμηθέα, σχολείο. Είναι φιλοσοφία. Είναι το υλικό προσχέδιο όσων αργότερα διατύπωσαν οι μεγάλοι Έλληνες φυσικοί φιλόσοφοι.

Οι Μινωίτες και η κοσμική πολιτεία

Δεν είναι μόνον η Παπούρα· είναι όλα τα ιερά κορυφής, οι μινωικές ακροπόλεις, οι θέσεις των ανακτόρων, οι προσανατολισμοί των αυλών και των διαδρόμων που δείχνουν ότι ο μινωικός κόσμος δεν χτίστηκε τυχαία. Ο Μίνως, κατά τον μύθο, ανερχόταν κάθε οκτώ χρόνια στο ιερό όρος για να συναντήσει τον Δία και να ανανεώσει τη βασιλεία του. Η οκταετηρίς, κύκλος του ήλιου και της Αφροδίτης, δεν ήταν απλώς ημερολογιακό μέτρο· ήταν πολιτική και θρησκευτική δομή. Η Παπούρα, με τα δώδεκα δωμάτιά της (ένα για κάθε μήνα άραγε;) και τον ιερό κεντρικό της πυρήνα, θα μπορούσε να είναι ένας από τους χώρους αυτής της ανανέωσης: μια κορυφή όπου ο βασιλιάς συναντούσε τον χρόνο. Ένα σημείο όπου ο άνθρωπος ξαναέμπαινε στον φυσικό κύκλο της ζωής, της γονιμότητας και της τάξης.

Παγκόσμιες συγγένειες: ζιγκουράτ, πυραμίδες, παγόδες και προϊστορικοί κύκλοι

Όμως η Παπούρα δεν στέκει μόνη. Αντιθέτως, μοιάζει να αποτελεί κρίκο μιας παγκόσμιας ανθρώπινης προσπάθειας να φτάσει ο νους τον ουρανό.

1. Τα ζιγκουράτ της Μεσοποταμίας ανεβαίνουν σε βαθμιδωτές πλατφόρμες, μια ουράνια οδό.
2. Οι αιγυπτιακές πυραμίδες προσανατολίζονται προς τα σημεία του ορίζοντα και ανατολές του Σειρίου, που καθορίζουν την πρωτοχρονιά και τελετουργικά της μετά θάνατον ζωής.
3. Η αρχαιότερη Πυραμίδα στην Αίγυπτο του Ζοζέρ στην περιοχή Σακκάρα, στην βόρεια Αίγυπτο, κοντά στη Μέμφιδα, έχει πέντε βαθμίδες.  Αρχιτέκτονας είναι ο Ίμχοτεπ, ο πρώτος γνωστός αρχιτέκτονας στην ιστορία
4. Οι επταόροφες παγόδες και άλλοι ναοί της Ασίας αποτυπώνουν τα επτά επίπεδα του σύμπαντος — Ήλιο, Σελήνη και τους πέντε τότε γνωστούς πλανήτες.
5. Στην Προκολομβιανή Αμερική, οι βαθμιδωτές πυραμίδες συνδυάζουν αστρονομία με κοσμική θεολογία.

• Οι πυραμίδες του Caral (Περού, 2600–2000 π.Χ.) Η αρχαιότερη γνωστή πυραμίδα στην Αμερική. Αρκετές πυραμίδες έχουν πολυεπίπεδη δομή, με έως 6–7 πλατφόρμες. Η πυραμίδα Moche (Βόρειο Περού, 100–700 μ.Χ.) και Πυραμίδες όπως το Huaca del Sol και Huaca de la Luna. Η Huaca del Sol είχε πολλές φάσεις προσθήκης, συνολικά περίπου 7 επίπεδα, αν και καταστράφηκαν από σεισμούς και εκμετάλλευση πηλού.
• Στο Μεξικό κάποιες πυραμίδες είναι επταόροφες.
• Η πυραμίδα Tiwanaku (Βολιβία) με πολυεπίπεδες τελετουργικές πλατφόρμες με πιθανές επτά διαδοχικές φάσεις κατασκευής.

6. Τους παλαιότερους από όλους προϊστορικούς κύκλους του Βατίν στη Σερβία παρουσιάζουν εντυπωσιακές ευθυγραμμίσεις με ηλιοστάσια και ισημερίες.
7. Το  ελλειπτικό ΜΜ κτήριο του Χαμαιζίου, με αστρονομικούς προσανατολισμούς, ανατολή Ηλίου στο θερινό ηλιοστάσιο (21 Ιουνίου) και μερικώς προς ανατολή ηλίου στο χειμερινό ηλιοστάσιο.
8. Το κυκλικό κτήριο της Τύρινθας, ένα από τα πιο ενδιαφέροντα και μυστηριώδη μνημεία της μινωικής/μυκηναϊκής αρχιτεκτονικής στην Αργολίδα.
9. Πολλά άλλα παρόμοια μνημεία.

Ανάμεσα σε όλα αυτά, η Παπούρα ξεχωρίζει επειδή προσφέρει κάτι μοναδικό: έναν συνδυασμό μινωικής γεωμετρίας, ελληνικού φωτός και προϊστορικής παρατήρησης που μοιάζει να συνομιλεί με κάθε πολιτισμό, ενώ συγχρόνως είναι ο δικός μας.

Ο Μινωικός Αστρονομικός Υπολογιστής

Εντυπωσιακές είναι και οι ομοιότητες με τον Μινωικό αστρονομικό υπολογιστή του 1800 π.Χ., γνωστό από το χάλκινο καλούπι του με ομόκεντρους κύκλους, σταυροειδή διαίρεση, ημερολογιακές χαράξεις και πρόβλεψη των εκλείψεων. Αν αυτή η συσκευή ήταν ένα «ρολόι στο χέρι» ενός μινωίτη αστρονόμου, καπετάνιου ή του ίδοιου του Μίωνα, η Παπούρα είναι το «ρολόι του κόσμου» απλωμένο σε έναν λόφο — μια συσκευή όπου ο άνθρωπος, ο Μίνως, στέκεται μέσα στον χρόνο, όχι έξω από αυτόν.

Επίλογος

Η Παπούρα δεν ανήκει μόνο στην Κρήτη. Ανήκει σε όλους τους Έλληνες, σε όλη την ομογένεια, σε όλο τον κόσμο. Είναι μνήμη, ταυτότητα, φως. Είναι η μαρτυρία ότι οι άνθρωποι αυτού του τόπου δεν ζούσαν απλώς κάτω από τον ουρανό — ζούσαν με τον ουρανό.

Και είναι χρέος μας να διασφαλίσουμε ότι αυτή η μνήμη δεν θα χαθεί.

Η Παπούρα, η Μινωική Πύλη στο Σύμπαν, πρέπει να μείνει ανοιχτή για τις επόμενες γενιές.

ΥΓ Το Μ.Κ. Σωματείο «Μινωικός Πολιτισμός και Γραφές» στο πρόσφατο ΔΣ αποφάσισε να στηρίξει τον αγώνα των Αρχαιολόγων των φορέων και των συλλόγων που  διαφωνούν με την απόφαση να εγκατασταθεί ραντάρ αεροδρομίου σε απόσταση αναπνοής, από το μνημείο της Παπούρας, ζητώντας να μεταφερθεί η θέση των Ραντάρ σε άλλο σημείο ώστε να μην κλείσουμε την Πύλη στο Σύμπαν, που οι πρόγονοι άνοιξαν και έκτισαν με κόπο και νόηση πριν 4300 χρόνια από σήμερα. Έτσι ζητήσαμε από τον Επιστημονικό μας συνεργάτη Ξενοφών Μουσά Αστρονόμο καθηγητή ΕΚΠΑ και τον Πρόεδρο του Σωματείου μας Δρ.Μηνάς Τσικριτσής την σύνταξη του άρθρου, για την Σημασία του Μνημείου, ως μια Μινωική  πύλη στον Ουρανό. 

Το κείμενο ανήκει στον Ξενοφών Μουσά, καθηγητή αστρονόμο, Πανεπιστήμιο Αθηνών και τον Δρ.Μηνά Τσικριτσή, ερευνητή Αιγαιακών γραφών