«Πυθέας, ο Μασσαλιώτης: Ο Κολόμβος της αρχαιότητας»

Γράφει ο Κωνσταντίνος Κοροντζής για το περιοδικό Τρίτο Μάτι / Επιμελείται και προλογεί ο Κανακουσάκης Μιχάλης για το Newshub.gr

Οι μύθοι παρεξηγημένα θεωρούνται ως παραμύθια (παράφραση του μύθου), μάλιστα όσες φορές ερευνητές πήραν κατά γράμμα τους αρχαίους μύθους κυριολεκτικά, προέβησαν στις μεγαλύτερες ανακαλύψεις (Τροία!). Πολλοί μάλιστα θα συμφωνήσουν ότι μεγαλύτερο παραμύθι και ψέμα, δεν υπάρχει από εκείνο πως οι αρχαίοι Έλληνες ουδέποτε ήξεραν τι υπάρχει πέρα από τις Ηράκλειες Στήλες και πως χρειάστηκαν αιώνες, μέχρι ο Χριστόφορος Κολόμβος να ανακαλύψει την Αμερική…

«Μικρή» πληροφορία: Ο Αμαζόνιος, ονομάζεται έτσι λένε οι ιθαγενείς που ζουν εκεί, επειδή εκεί διέμεναν οι … Αμαζόνες!!

Μάλιστα όταν ο Γερμανός φυσιοδίφης Heiko Bleher επισκέφτηκε τα μέρη του Αμαζονίου, οι ντόπιοι των ενημέρωσαν πως υπάρχει ένα δέντρο, το οποίο εκκρίνει ένα είδος ρετσινιού, από το οποίο οι Άγγλοι δημιούργησαν το καουτσούκ. Μάλιστα η λέξη καουτσούκ είναι παράφραση της ονομασίας του δέντρου, το οποίο οι ντόπιοι το ονομάζουν καά-αχού. Μιας και όταν εκκρίνεται και «τρέχει» το ρετσίνι από το συγκεκριμένο δέντρο, είναι σαν το δέντρο να κλαίει. Ετυμολογικά λοιπόν το καά-αχού σημαίνει «το δέντρο που κλαίει»! Όπου «καά» δέντρο και «άχου» κλάμα-πόνος!

Μιας και λένε οι ντόπιοι, πως όταν οι αρχαίοι Έλληνες ήταν εκεί (!!!!) και πονούσαν είτε σωματικά είτε ψυχικά, έκαναν το επιφώνημα «αχ», «άχου» και δάκρυζαν! Άρα και το δέντρο που εκκρίνει το ρετσίνι ονομάστηκε καά-αχού. Το δέντρο που κλαίει!

Η αλήθεια είναι «εκεί έξω», περιμένοντας να την ανακαλύψεις!

Ας διαβάσουμε όμως παρακάτω, μία αξιόλογη μελέτη και έρευνα του κ. Κωνσταντίνος Κοροντζή!

Δεν θα ήταν υπερβολή αν ονομάζαμε τον Πυθέα τον Μασσαλιώτη «Κολόμβο της Αρχαιότητας». Ήταν ο πρώτος πολιτισμένος άνθρωπος που πάτησε το πόδι του στα νησιά της Βρετανίας, στις γερμανικές ακτές, στην Ισλανδία και στις παρυφές των παγόβουνων. Έπρεπε να περάσουν άλλα 300 χρόνια για να εξερευνηθεί η Βρετανία από τον Ιούλιο Καίσαρα και τις λεγεώνες του.

Επιστρέφοντας σώος στην αγαπημένη του Μασσαλία έγραψε το βιβλίο «Περί Ωκεανού», ένα σύγγραμμα που συγκλόνισε τους αναγνώστες του τότε κόσμου και που δυστυχώς χάθηκε στην καταστροφή της Αλεξάνδρειας. Έκπληκτος ο κόσμος της Αρχαιότητας μάθαινε ότι υπάρχουν χώρες, όπου ο ήλιος του καλοκαιριού διαρκούσε 18 ώρες και άλλα μέρη, όπου η μέρα και η νύχτα εναλλάσσονται κάθε 6 μήνες.

Το ιστορικοκοινωνικό πλαίσιο της εποχής

Η Μασσαλία ιδρύθηκε από τους Ίωνες της μικρασιατικής Φώκαιας. Πολύ γρήγορα αναπτύχθηκε εμπορικά και ίδρυσε δικές της αποικίες σε διάφορα γαλλικά και ισπανικά εδάφη: Στη Γαλλία, στη Νις (Νίκαια), στην Αντίμπ (Αντίπολη), στην Αβινιόν (Αυενιών), στο Μονακό (Μόνοικου Ηρακλέους Λιμήν), στην Έλτσε (Ελίκη), στην Ισπανία, στο Εμπόρειον, στο Ζαλούνδο (Ζάκυνθος), στη Βαρκελώνη Αλικάντε (Ακρολευκή) και σε άλλες περιοχές.

Έτσι, το κράτος της Μασσαλίας έφτασε να κατοικείται από 100.000 Έλληνες. Πανίσχυρο το ναυτικό της είχε ως μοναδικό ανταγωνιστή το ναυτικό των Καρχηδονίων. Ένα μέταλλο που παρουσίαζε μεγάλο ενδιαφέρον τότε για την κατασκευή διαφόρων αντικειμένων και όπλων ήταν ο κασσίτερος, το οποίο οι Μασσαλιώτες προμηθευόντουσαν χωρίς προβλήματα από τους χερσαίους δρόμους της Γαλατίας.

Σφαίρα επιρροής

Αντίθετα, οι Καρχηδόνιοι έπρεπε να πλεύσουν πέρα από τις Ηράκλειες στήλες μέχρι τη Βρετάνη για να προμηθευτούν τον κασσίτερο, γιατί οι δρόμοι της Γαλατίας ελέγχονταν από τη Μασσαλία. Καθιερώθηκε, λοιπόν, μια άτυπη σφαίρα επιρροής σύμφωνα με την οποία η Γαλατία ανήκε στη Μασσαλία και η Ιβηρία στην Καρχηδόνα.

Ήδη, από τον 6ο αιώνα π.Χ ο Ευθυμένης και το πλήρωμά του είχαν περάσει το Γιβραλτάρ και αφού περιέπλευσαν τις αφρικανικές ακτές, έφτασαν μέχρι τις εκβολές του ποταμού Σενεγάλη. Γύρω στο 335 π.Χ η αναζήτηση κασσίτερου αλλά και η εξερευνητική περιέργεια έκαναν τον Πυθέα να ακολουθήσει την αντίθετη κατεύθυνση, με προορισμό τις παγωμένες επικίνδυνες θάλασσες του Βορρά.

Οι γνώμες για το ποιος χρηματοδότησε την εξερεύνηση αυτή διχάζονται. Κάποιοι θεωρούν ότι χρηματοδοτήθηκε από το Κράτος της Μασσαλίας, ενώ κάποιοι άλλοι θεωρούν ως χρηματοδότη το Μέγα Αλέξανδρο, που εκείνη την εποχή πολεμούσε στην Περσία.

Τα ταξίδια του Πυθέα

Εξουδετερώνοντας το ναυτικό των Καρχηδονίων, ο Πυθέας πέρασε τον πορθμό του Γιβραλτάρ και πλέοντας με τα δύο πλοία του προς το Βορρά, έφτασε στη Βρετάνη όπου συνάντησε αυτόχθονες που έκαναν εξόρυξη κασσίτερου. Κατά την παραμονή του στη Βρετάνη κατέγραψε το φαινόμενο  της παλίρροιας, συσχετίζοντάς το με τις κινήσεις της Σελήνης και των ουράνιων σωμάτων, ενώ παρατήρησε και το θαλάσσιο ρεύμα της περιοχής, ώστε να το εκμεταλλευτεί, όσο καλύτερα ήταν δυνατόν, στα επόμενα ταξίδια του.

Συνεχίζοντας  το ταξίδι του έφτασε στην Κορνουάλη, όπου ανακάλυψε νέα ορυχεία κασσίτερου και συνέχισε κάνοντας τον περίπλου της σημερινής Μεγάλης Βρετανίας. Έπειτα, ξαναγύρισε στην Κορνουάλη και κατευθύνθηκε ανατολικά περνώντας τον πορθμό Ντόβερ φτάνοντας μέχρι την εκβολή του Έλβα, προσπαθώντας να βρει δίοδο προς τη Μαύρη Θάλασσα.

Διαρκής αναζήτηση

Όταν ο Πυθέας διαπίστωσε ότι δεν υπήρχε δίοδος από τον Έλβα προς τη Μαύρη Θάλασσα, κατευθύνθηκε προς τη Βαλτική φτάνοντας μέχρι τη νοτιοδυτική ακτή της Φινλανδίας. Μη βρίσκοντας ούτε από εκεί δίοδο προς τη Μαύρη Θάλασσα, πέρασε στις απέναντι ακτές -εκεί όπου βρίσκεται η σημερινή Στοκχόλμη- και μετά στις νότιες ακτές της Νορβηγίας. Εκεί τα επικίνδυνα καιρικά φαινόμενα που συνάντησε τον υποχρέωσαν να γυρίσει πάλι στην Κορνουάλη.

Το επόμενο ταξίδι του το έκανε πλέοντας αυτή τη φορά βόρεια. Πέρασε την Ιρλανδική θάλασσα και συνέχισε μέχρι τις Ορκάδες νήσους όπου ανεφοδίασε τα πλοία του. Από εκεί κατευθύνθηκε ακόμα πιο βόρεια και έφτασε σε ένα νησί που το ονόμασε Θούλη. Πρόκειται κατά πάσα πιθανότητα για την Ισλανδία ή την Γροιλανδία.

Γίνεται έτσι ο πρώτος άνθρωπος που περιγράφει τους πόλους, το μεσονύκτιο Ήλιο και μία θάλασσα πυκνόρρευστη με κυρίαρχο στοιχείο το ψύχος. Οι περιγραφές του μαρτυρούν πως είχε περάσει βόρεια του Αρκτικού Κύκλου, εκεί όπου τους θερινούς μήνες ο Ήλιος δεν δύει ποτέ.

Το έργο του

Ο διάσημος ιστορικός Germaine Auga, μελετώντας επί χρόνια το έργο του Πυθέα και των μετέπειτα ερευνητών-επιστημών συνοψίζει τις ανακαλύψεις του και του αποδίδει:

1ον. Τον προσδιορισμό του γεωγραφικού πλάτους των βορεινών ζωνών και τη σύνταξη ενός συστηματικού πίνακα των (climates) κλιμάτων, που με καλύτερη μεθοδολογία τελειοποίησε ο Ίππαρχος.

2ον. Της εξερεύνησης του Ωκεανού και της συλλογής αποδείξεων για τη συνέχεια του Ωκεανού.

3ον. Αυτός πρώτος περιέγραψε τις παλίρροιες και ανακάλυψε τη σχέση των κινήσεων των υδάτων με τις φάσεις της Σελήνης, κάτι που είχε παρατηρήσει και ο Νέαρχος στον Ινδικό Ωκεανό.

4ον. Οι ανακαλύψεις αυτές ενέπνευσαν τον Ερατοσθένη στην ανάλυση των ρευμάτων σε στενά θαλάσσια περάσματα.

5ον. Πρόσφερε στον Σέλευκο το Βαβυλώνιο, τα δεδομένα που τον διευκόλυναν να συγκρίνει με τα φαινόμενα που εκείνος παρατήρησε στην Ερυθρά Θάλασσα.

6ον. Προκάλεσε την επιθυμία του Ποσειδώνιου να ταξιδέψει στα Γάδειρα (Gades), και να επαληθεύσει επιτόπου τα λεγόμενα του Πυθέα και γενικά η πραγματεία του Πυθέα του Μασσαλιώτη χρησίμευσε ως μοντέλο στο έργο του Ποσειδώνιου.

Μελέτη και ανάλυση

Το «Περί Ωκεανού» του Πυθέα, ήταν πρωτίστως, η γραφή ενός έργου μαθηματικής και φυσικής γεωγραφίας, ενώ η αφήγηση του ταξιδιού του ήρθε σε δεύτερο πλάνο χρησιμεύοντας σαν ένα πλαίσιο του έργου του, όπως ακριβώς συνέβη και στο έργο του Ποσειδώνιου που είχε για πλαίσιο τον περίπλου του Ευδόξου του Κυζικού. Τα ουσιώδη θέματα της πραγματείας για τον Ωκεανό, ήταν όπως φαίνεται:

1ον: Η μελέτη των γήινων ζωνών της σφαιρικότητας, και η ανάγκη της κατάρτισης ενός πίνακα των γεωγραφικών πλατών και των επιπτώσεών τους.

2ον: Η συζήτηση πάνω στην κλασική από τότε υπόθεση της συνέχειας του Ωκεανού και η επαλήθευσή της από την εμπειρία.

3ον: Η ανάλυση των νόμων που διέπουν τις παλίρροιες του Ωκεανού, των οποίων οι επιπτώσεις αφορούν και τη Μεσόγειο στα ρεύματα στενών της θάλασσας.

Αλέξανδρος-Πυθέας: Δύο μεγάλοι οραματιστές και εξερευνητές

Από τον καιρό του Ομήρου, αυτή η έκταση νερού που περιβρέχει από όλες τις μεριές τον κατοικημένο κόσμο, είναι αυτός ο κυκλικός ποταμός που ο Ήφαιστος τοποθέτησε επάνω στην ασπίδα του Αχιλλέα και που οριοθετεί τις γνώσεις μας. Ο ωκεανός και τα μυστικά του ήταν το κέντρο των ταξιδιών του Πυθέα. Δεν ήταν μια απλή μάζα νερού, αλλά ο παράγοντας που καθορίζει το πόσο κατοικήσιμη ήταν η Γη.

Αν υποθέσουμε μαζί με τον G.E. Broche ότι ο περίπλους του Πυθέα έγινε στη δεκαετία 333-323, αυτό σημαίνει ότι ο Μασσαλιώτης ήταν σύγχρονος του Αλέξανδρου και ότι οι εξερευνήσεις του στις βορεινές θάλασσες ήταν σύγχρονες με την εξερευνητική αποστολή του Νεάρχου στον Ινδικό Ωκεανό και στον Περσικό Κόλπο.

Όραμα και αναγνώριση

Ο Αλέξανδρος οραματίζονταν λίγο πριν το θάνατό του να διασχίσει την Ασία μέχρι τον Ανατολικό Ωκεανό και να κάνει το γύρο της αραβικής χερσονήσου, που φαίνονταν σαν μεγάλη νήσος. Απέστειλε γι’ αυτόν τον σκοπό κάποιον Ηρακλείδη, για να κάνει αναγνώριση της Κασπίας Θάλασσας και να προσπαθήσει να βρει, αν πρόκειται για μια κλειστή θάλασσα ή απλά για ένα κόλπο του Ωκεανού.

Συλλογίζονταν ακόμα να διαπλεύσει τις ακτές της Αφρικής μέχρι τις κολώνες του Ηρακλή, για να διαπιστώσει αν προσέγγιζαν οι δύο άκρες του Ανατολικού και Δυτικού Ωκεανού. Ο ίδιος ο Πυθέας ισχυρίζεται, αν πιστέψουμε τον Πολύβιο, «ότι είχε επισκεφτεί όλες τις παραθαλάσσιες ακτές του Ωκεανού της Ευρώπης (Στράβων) μέχρι ακόμα και τα όρια του σύμπαντος». Η έκφραση που χρησιμοποιεί ο Πυθέας είναι χαρακτηριστική. Τόσο για τον ένα όσο και για τον άλλο, ο Ωκεανός είναι ταυτόχρονα σύμβολο και πραγματοποίηση όλων όσων υπήρχαν στα όρια του γνωστού κόσμου.

Η «σφαίρα του νερού»

Ο Ωκεανός όμως είναι επίσης αυτός, ο οποίος, παρά τις ανωμαλίες του γήινου ανάγλυφου, προσδίδει στην υδρόγειο που κατοικούμε την ολότελα σφαιρική μορφή της. Η «σφαίρα του νερού» αποκαθιστά-απεικονίζει αυτή την ιδεατή γεωμετρική μορφή, που οι μαθηματικοί τοποθετούν στο κέντρο της ουράνιας σφαίρας, και πάνω στην οποία μπορούν να προβάλλουν τους βασικούς ουράνιους κύκλους οριοθετώντας τις ζώνες.

Ο Πυθέας, ήταν σύγχρονος του Αλέξανδρου, όσο και του Αυτόλυκου, συγγραφέα δύο βασικών πραγματειών, που είναι ανάμεσα στα πιο αρχαία επιστημονικά κείμενα που έχουν διασωθεί. Το ένα εξετάζει τη Σφαίρα εν κινήσει και το άλλο τις Ανατολές και Δύσεις των Άστρων. Η θεωρία της σφαίρας αναφέρεται σταθερά στη μελέτη του γήινου φλοιού και στις σχέσεις του με την ουράνια σφαίρα.

Η διδασκαλία του Εύδοξου του Κνίδιου και του Πλούτωνα του Καλλιόπου, μαρτυρούν τον πυρετώδη επιστημονικό οργασμό της εποχής, επίμονες προσπάθειες για να αποκαλύψουν τους κανόνες λειτουργίας που κρύβονται κάτω από την ποικιλία των επιφαινομένων, για να πάνε από τη συγκεκριμένη εμπειρία στη θεωρία.

Το πεδίο του φανταστικού

Η σφαίρα εν κινήσει του Αυτόλυκου, είναι η σφαίρα του νερού στο κέντρο του κόσμου που προσφέρεται πολύ καλύτερα απ’ ότι ο πραγματικός γήινος φλοιός στους συλλογισμούς και στις αποδείξεις των μαθηματικών.

Ο Ωκεανός ήταν ο τόπος (χώρος) του κατ’ εξοχήν αλλήλου περιβάλλοντος, αλλήλων παραστάσεων, όπου δεν λαμβάνονται υπόψιν τα γήινα ενδεχόμενα. Ο «έξω-ωκεανισμός», μεταφορά στον Ωκεανό, είναι μια κλασική διαδικασία στον Όμηρο, όπως το υπολογίζουν οι κατοπινοί ερμηνευτές, προκειμένου να εισάγουν το θεσπέσιο σε ένα αφήγημα σε πραγματικές βάσεις.

Το να είσαι στα βάθη του Ωκεανού, σημαίνει ότι υπεισέρχεσαι στο πεδίο του φανταστικού, υποστήριζε ο Στράβων. Και μήπως δεν ήταν ο Ωκεανός, τον οποίο ο Οδυσσέας έπρεπε να διασχίσει για να πάει στον Άδη, για να δεχτεί τις αποκαλύψεις του Τειρεσία και τα μηνύματα του Υπέρ-πέραν;

Μπορούμε, λοιπόν, να φανταστούμε ότι ο Πυθέας, σαν μακρινός απόγονος του Οδυσσέα, θέλησε να ξεφύγει από την απλή τοπική περιγραφή και χρησιμοποίησε τα ταξίδια του για να μελετήσει την «υδάτινη σφαίρα», και να εντοπίσει τους στενούς δεσμούς που ενώνουν το γήινο φλοιό με τα άστρα του ουρανού.

Η συμβολή του στην επιστήμη

Όπως προείπαμε, τα συγγράμματά του χάθηκαν, ευτυχώς όμως πολλά αποσπάσματα διασώθηκαν από αντιγραφές μεταγενέστερων συγγραφέων: Διόδωρου, Πλίνιου, Στράβων, Ποσειδώνιου. Ο Πυθέας είναι ο πρώτος άνθρωπος που έγραψε πραγματεία «Για τον Ωκεανό». Αργότερα, βασιζόμενοι στις δικές του ανακαλύψεις γράψανε και άλλοι. Έχουμε λοιπόν: Ο Πυθέας πρώτος περίπου το 320 π.Χ ο Ποσειδώνιος αργότερα το 70 π.Χ στη συνέχεια ο Αθηνόδωρος, ο οποίος τελειοποίησε τη θεωρία του Ποσειδώνιου και ήταν φίλος του Στράβωνα, ενώ ακολούθησε ο Ερατοσθένης.

Σημείο αναφοράς

Το έργο του Πυθέα έγινε γρήγορα διάσημο και εκτιμήθηκε από όλους τους σοφούς και μαθηματικούς των επόμενων γενεών, ενώ οι χώρες για τις οποίες έγραψε, μπήκαν στο βασίλειο των μύθων. Ο Ερατοσθένης βασιζόμενος στον Πυθέα τον Μασσαλιώτη, θέτει το βόρειο όριο του κατοικημένου κόσμου ή καλύτερα της διακεκομμένης στον παράλληλο της Θούλης, σε εκείνο το γεωγραφικό πλάτος «όπου ο τροπικός του καλοκαιριού γίνεται αρκτικός κύκλος», όπου η μέρα του ηλιοστασίου διαρκεί 24 ώρες.

Ο Ίππαρχος δανείζεται από τον Μασσαλιώτη εξερευνητή τον προσδιορισμό της ακριβούς θέσης του ουράνιου πόλου διορθώνοντας τον Εύδοξο τον Κνίδιο, και διορθώνει τον πίνακα των παραλλήλων, όπως μας διασώζει ο Στράβων, στηριζόμενος στις υποδείξεις του Πυθέα για το γεωγραφικό πλάτος της Μασσαλίας, για τη διάρκεια της πιο μακριάς μέρας και το ύψος του ήλιου κατά το χειμερινό ηλιοστάσιο στις βόρειες περιοχές.

Δεδομένα και ερμηνείες

Ο Κράτης, δεν χάνει την ευκαιρία να επεκτείνει, βασιζόμενος στον Πυθέα, τις γνώσεις του στην αστρονομία και στα μαθηματικά. Ερμηνεύει τον περίπλου του Οδυσσέα στο φως του ταξιδιού του Πυθέα: Τοποθετεί την Τήλε-πύλη στη χώρα των Λαιστρυγόνων: «στις χώρες που ο εξερευνητής Πυθέας πραγματικά ταξίδεψε, όπου ο ήλιος του καλοκαιριού διαρκεί δεκαοχτώ ώρες  και η μέρα και η νύχτα εναλλάσσονται κάθε 6 μήνες».

Τη διάσωση των κειμένων του Κράτη την οφείλουμε στον Γέμινο, ο  οποίος αποδέχεται χωρίς καμία επιφύλαξη τα δεδομένα του Πυθέα. Ο Πυθέας είχε υπολογίσει ότι το γεωγραφικό πλάτος της Μασσαλίας ήταν 43ο και 15’, ενώ όταν ο Ίππαρχος τοποθετεί το Βυζάντιο στην παράλληλο της Μασσαλίας, 41οΝ διαπράττει ένα σφάλμα 2 βαθμών. Η συσχέτιση της πιο μακριάς ημέρας με το ύψος του ήλιου, το χειμερινό ηλιοστάσιο, είναι έργο του Πυθέα.

Το έργο του Ποσειδωνίου

Ο Ποσειδώνιος, στην πραγματεία του Για τον Ωκεανό, χρησιμοποιεί για τη διαίρεση των γήινων ζωνών τα κριτήρια της Σκιάς. Ασχολήθηκε με τις φυσικές και ανθρώπινες επιπτώσεις στη γη, στη διάρκεια του χρόνου: κινήσεις του εδάφους, σεισμοί ξαφνικοί και αργοί, εξαφάνιση νησιών και ηπείρων, μετατόπιση ακτών, μαζικές μεταναστεύσεις.

Η κίνηση των υδάτων αποτελεί και αυτή επίσης μέρος αυτής της έντονης ζωής του σύμπαντος: παλίρροια και άμπωτη των ωκεανών που σχετίζονται με τις κινήσεις και τη ζωή των άστρων, ρεύματα στενών της θάλασσας, των οποίων οι αιτίες παραμένουν πολύ συχνά άγνωστες.

Το έργο του Ποσειδωνίου ολοκληρώνεται με μια συζήτηση πάνω στις διαστάσεις του κατοικημένου κόσμου, στον καθορισμό των διαφόρων ηπείρων και το κατά πόσο αυτό είναι επιτρεπτό.

Μαθηματική συμβολή

Συμπερασματικά, το έργο του Ποσειδωνίου ήταν μια συμβολή στην επιστήμη της Γεωγραφίας, όμως πλούτισε την επιστήμη αυτή, ιδίως από μια άποψη μαθηματική και φυσική. Η μαθηματική του συμβολή αφορούσε την ανάλυσή του για τις γήινες ζώνες ενώ η φυσική του συμβολή αφορούσε τους μετασχηματισμούς του γήινου φλοιού από την κίνηση των υδάτων.

Ο Στράβων, αναφερόμενος στο έργο του γράφει ότι αυτός ο συγγραφέας: «φαίνεται να μιλά κυρίως για τη Γεωγραφία, υιοθετώντας όμως, τόσο τους κανόνες της επιστήμης, όσο και κανόνες μαθηματικούς». Σε ότι αφορά το έργο του Αθηνόδωρου, δεν μπορούμε να πούμε πολλά πράγματα με βεβαιότητα. Άμεσα εμπνευσμένος από το έργο του Ποσειδώνιου, το εκλαΐκευσε και το σχολίασε.

Οι παλίρροιες

Παρόλα αυτά, ο Στράβων παραπέμπει σε αυτούς τους δύο συγγραφείς σαν τους πιο αξιόπιστους σε ζητήματα που αφορούν τον Ωκεανό και τις παλίρροιες. Προσθέτει όμως ότι «η ανάλυση που κάνουν για τα ανάποδα ρεύματα στα θαλάσσια στενά και οι συλλογισμοί που παραθέτουν σχετίζονται περισσότερο με τη Φυσική παρά με τη Γεωγραφία».

Αυτή η αξιολόγηση δεν εκπλήσσει καθόλου. Αναμφίβολα, ο Αθηνόδωρος από το έργο του Ποσειδώνιου κράτησε και εκτίμησε ειδικά την ανάλυσή του για το δύσκολο πρόβλημα της παλίρροιας των Ωκεανών.

Από τον Πυθέα στον Ερατοσθένη

Λίγο αργότερα, ο Ερατοσθένης, συγγραφέας μιας τρίτομης Γεωγραφίας, αρέσκονταν να υπογραμμίζει από την αρχή «τη μεγάλη σημασία των προόδων στη γνώση του κατοικημένου κόσμου μετά τον Αλέξανδρο». Αφού επαινεί τις ανακαλύψεις που έκανε ο Αλέξανδρος και οι σύντροφοί του, αλλά επίσης και αυτές του Πυθέα του Μασσαλιώτη, ο Ερατοσθένης προσεγγίζει τα διάφορα θέματα που πραγματεύεται αυτός ο τελευταίος στο έργο του.

Μελετούσε διαδοχικά τη σφαιρικότητα του γήινου φλοιού, έτσι όπως χωρίζεται αυτός: σε ζώνες, τις μεταβολές του γήινου φλοιού και ιδιαίτερα τις διακυμάνσεις του βάθους της θάλασσας, και τέλος, τους νόμους που διέπουν τα ρεύματα στα θαλάσσια στενά, συσχετίζοντάς τα με τους νόμους που διέπουν τις παλίρροιες του Ωκεανού. Επίσης, αναφέρεται στους νόμους της Φυσικής, στα Μαθηματικά και την Αστρονομία.

Οι διαφορές

Ο πρώτος τόμος της Γεωγραφίας, μοιάζει πολύ με το έργο του Πυθέα. Τίθεται το ερώτημα: Σε τι διαφέρουν οι μελέτες για τον Ωκεανό του Πυθέα και του Ποσειδώνιου από την πραγματεία της Γεωγραφίας του Ερατοσθένη και του Στράβωνα; Οι διαφορές είναι οι εξής:

1ον. Στη Γεωγραφία του Ερατοσθένη, το βάρος πέφτει στα Μαθηματικά και στην Αστρονομία, ενώ στις μελέτες του Πυθέα και του Ποσειδώνιου για τον Ωκεανό, το κυρίως θέμα τους είναι ο γήινος φλοιός στο σύνολό του, η διαίρεσή του σε ζώνες, σε Κλίματα, και η διαίρεση του κατοικημένου κόσμου σε Ηπείρους.

2ον. Στη Γεωγραφία του Ερατοσθένη είναι πολύ έντονη η παρουσία της Φυσικής, ιδιαίτερα το ενδιαφέρον του συγκεντρώνεται στη μελέτη των πιο σημαντικών γεωλογικών μεταβολών, στις κινήσεις του γήινου φλοιού, όπως και στα φαινόμενα της παλίρροιας του Ωκεανού, στα φαινόμενα που γεννούν τις κινήσεις της υδάτινης σφαίρας, και των οποίων οι επιπτώσεις γίνονται αισθητές στη Μεσόγειο, στα ρεύματα των θαλάσσιων στενών.

Οι συνέχειες των μελετών

Στον Ερατοσθένη, οι δύο τόμοι της Γεωγραφίας του αφιερώνονται σε υπολογισμούς αποστάσεων από τόπο σε τόπο (είναι γνωστός ο τρόπος που υπολόγισε την απόσταση από την Αλεξάνδρεια στο Ασσουάν) και σε υπολογισμούς της περιμέτρου του κατοικημένου κόσμου.

Αντίθετα, ο Στράβων, θεωρεί ότι η Γεωγραφία, πρέπει πρώτα απ’ όλα να προσφέρει μια τοπική περιγραφή, παρουσιάζοντας τις ιδιαιτερότητες κάθε τόπου, το κλίμα, το ανάγλυφο, την υδρογραφία, τον πληθυσμό, τις πηγές φυσικού πλούτου κ.τ.λ. Είναι συνδεδεμένα με τη Γη και αρνείται να ξεπεράσει τα όρια του κατοικημένου κόσμου.

Έτσι, οι μελέτες για τον Ωκεανό στην αρχαία Ελλάδα, θεμελιώθηκαν από τον Πυθέα, συνεχίστηκαν με τον Ποσειδώνιο και τον Αθηνόδωρο, χρησιμοποιήθηκαν από τον Ερατοσθένη τον Κράτη, τον Ίππαρχο και τον Γέμινο. Μελέτησαν τον γήινο φλοιό τόσο από θεωρητική άποψη, με τη βοήθεια των Μαθηματικών και της Φυσικής, αλλά και από πρακτική άποψη, με τη βοήθεια πρακτικών δεδομένων, που προέκυψαν από την εμπειρία των αρχαίων εξερευνητών.

Η κινητήριος δύναμη

Μέσα από μια διαδικασία ανάλογη με τον ομηρικό εξω-ωκεανό, αυτή η συλλογή πραγματειών σε σχέση με την καθημερινή πραγματικότητα, αυτή η προσφυγή στη θεωρία της γήινης σφαίρας, επέτρεψε να φτάσουν σε μια γνώση πιο βαθιά και να επεκτείνουν το πεδίο της Γεωγραφίας, πέρα από τα στενά όρια του κατοικημένου κόσμου.

Η πεποίθηση ότι αρκούσε να διαπλεύσει κάποιος με πλοίο, κατά μήκος του βασικού παραλλήλου, μήκος διπλάσιο του κατοικημένου κόσμου κατά τον Ερατοσθένη, ενώ ο Ποσειδώνιος υπολόγιζε το μισό μήκος απ’ ότι υπολόγιζε ο Ερατοσθένης, για να πάει από την Ιβηρία στις Ινδίες δια μέσου του Ωκεανού, βρίσκεται στη βάση των εξερευνήσεων που αργότερα επιτρέψανε την ανακάλυψη του Νέου Κόσμου.

Ο τίτλος και μόνο αυτών των μελετών «Για τον Ωκεανό», μας υπενθυμίζει και μας τονίζει τον πρωταρχικό ρόλο που έπαιξε για την ανάπτυξη των γνώσεών μας η κινητήριος δύναμη της ποίησης του Ομήρου και της ερμηνείας της.

Κωνσταντίνος Κοροντζής

Για το Newshub.gr

Κανακουσάκης Μιχάλης