Γερμανία και Ουκρανία – Βίοι Παράλληλοι

Η ιστορία των ευρωπαϊκών κρατών είναι μια ιστορία μετασχηματισμών που γεννιούνται μέσα από κρίσεις, πολέμους, συγκρούσεις συμφερόντων και γεωπολιτικές ανακατατάξεις. Στο επίκεντρο αυτού του διαρκούς αναβρασμού βρίσκονται δύο χώρες που, αν και δεν συνδέονται άμεσα ως ιστορικά παράλληλες διαδρομές, εντούτοις παρουσιάζουν μια ενδιαφέρουσα και διδακτική αντιπαραβολή: η Γερμανία, η οποία βίωσε δύο κοσμοϊστορικές ήττες που καθόρισαν τη μοίρα της, και η Ουκρανία, η οποία στις αρχές του 21ου αιώνα βρέθηκε αντιμέτωπη με μια σύγκρουση που άλλαξε ριζικά τη θέση της στην Ευρώπη και τον κόσμο. Οι ιστορίες τους, τόσο διαφορετικές αλλά και τόσο χαρακτηριστικές, αποδεικνύουν με τον πιο απτό τρόπο ότι ο πόλεμος είναι το πιο ακατάλληλο, το πιο επώδυνο και το πιο ασύμφορο μέσο διεκδίκησης του «δικαίου» — ακόμη κι όταν η ανάγκη άμυνας φαίνεται αδιαμφισβήτητη.

Η περίπτωση της Γερμανίας, περισσότερο από κάθε άλλο ευρωπαϊκό κράτος, κατέδειξε ότι η επιλογή της πολεμικής σύγκρουσης, όταν οδηγεί στην ήττα, επιφέρει συνέπειες που ξεπερνούν το πεδίο της μάχης. Μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η Συνθήκη των Βερσαλλιών του 1919 αποτέλεσε τομή όχι μόνο στη γερμανική ιστορία, αλλά και στις διεθνείς σχέσεις συνολικά. Η Γερμανία θεωρήθηκε υπεύθυνη για την έναρξη της σύγκρουσης και επιβαρύνθηκε με δυσβάστακτους όρους, οι οποίοι διαμόρφωσαν μια νέα πραγματικότητα. Μία από τις πιο εμφανείς επιπτώσεις ήταν οι εκτεταμένες εδαφικές απώλειες που υπέστη η νεότευκτη τότε Δημοκρατία της Βαϊμάρης.

Στη Δύση, η Αλσατία και η Λωρραίνη παραχωρήθηκαν στη Γαλλία, επαναφέροντας τα σύνορα στην προ του 1871 κατάσταση. Παράλληλα, οι περιοχές του Όιπεν και το Μαλμεντύ εντάχθηκαν στο Βέλγιο, ενισχύοντας την ασφάλεια των Δυτικών Δυνάμεων. Στον Βορρά, η περιοχή του Βόρειου Σλέσβιχ μετά από δημοψήφισμα, αποδόθηκε στη Δανία. Στην Ανατολή, οι απώλειες ήταν ακόμη πιο εκτεταμένες: η πρωσική  Επαρχία του Πόζεν και μεγάλα τμήματα της Δυτικής Πρωσίας ενσωματώθηκαν στην ανασυσταθείσα Πολωνία, διαμορφώνοντας τον περίφημο «Πολωνικό Διάδρομο» που απομόνωνε την Ανατολική Πρωσία από τον κύριο κορμό της χώρας. Επιπλέον, η Ελεύθερη Πόλη του Ντάντσιχ τέθηκε υπό διεθνή διοίκηση, ενώ η περιοχή Χλούτσιν προσαρτήθηκε στην Τσεχοσλοβακία. Το ανατολικότερο τμήμα της Άνω Σιλεσίας έγινε και πάλι μέρος της Πολωνίας με απόφαση των Δυνάμεων της Αντάντ μετά από εξεγέρσεις των Πολωνών και του δημοψηφίσματος της Άνω Σιλεσίας, ενώ τα υπόλοιπα πρώην αυστριακά τμήματα της Σιλεσίας χωρίστηκαν μεταξύ Τσεχοσλοβακίας και Πολωνίας. 

 Οι αλλαγές αυτές περιόρισαν δραστικά την ακτογραμμή και τη στρατηγική ευελιξία της Γερμανίας, δημιουργώντας ένα αίσθημα ταπείνωσης που επηρέασε καθοριστικά το μεσοπολεμικό πολιτικό κλίμα. Οι απώλειες αυτές δεν είχαν μόνο στρατηγική ή οικονομική σημασία· άγγιζαν τον ίδιο τον πυρήνα της γερμανικής εθνικής ταυτότητας, καθώς αρκετές από αυτές τις περιοχές ήταν βαθιά συνδεδεμένες με την ιστορική εξέλιξη του Πρωσικού κράτους.

Η ήττα στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο υπήρξε ακόμη πιο δραματική. Η Γερμανία, η οποία ιστορικά έχει αποδεχθεί την ευθύνη για την πρόκληση των δύο παγκοσμίων πολέμων, βρέθηκε το 1945 σε κατάσταση πλήρους κατάρρευσης. Οι αποφάσεις της Διάσκεψης του Πότσνταμ οδήγησαν στην τεράστια συρρίκνωση της επικράτειάς της: όλα τα εδάφη ανατολικά των ποταμών Όντερ και Νάισσε παραχωρήθηκαν είτε στην Πολωνία είτε στη Σοβιετική Ένωση. Η Σιλεσία, ολόκληρη η Ανατολική Πομερανία καθώς και η περιοχή του Στσέτσιν εντάχθηκαν στην Πολωνία. Το βορειοανατολικό τμήμα της Ανατολικής Πρωσίας, με την ιστορική πρωτεύουσα Κένιγκσμπεργκ, προσαρτήθηκε στη Σοβιετική Ένωση. Οι πληθυσμιακές μετακινήσεις εκατομμυρίων Γερμανών που ακολούθησαν άλλαξαν οριστικά τον δημογραφικό χάρτη της περιοχής. Μετά την επανένωση του 1990, η Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας αναγνώρισε επίσημα όλα τα μεταπολεμικά σύνορα, ολοκληρώνοντας έτσι μια μακριά και επίπονη διαδικασία πολιτικού και ηθικού αναστοχασμού.

Αυτή η ιστορική διαδρομή της Γερμανίας είναι αποκαλυπτική ως προς το πώς μια χώρα μπορεί —ή μάλλον αναγκάζεται— να μεταμορφωθεί μέσα από την ήττα. Η Γερμανία, αντιμετωπίζοντας τις συνέπειες των επιλογών της, οδηγήθηκε σε ένα βαθύτατο συλλογικό αυτοκριτικό ταξίδι, το οποίο με τη σειρά του άνοιξε τον δρόμο προς τη δημοκρατική σταθερότητα, την ευρωπαϊκή συνεργασία και την ειρηνική ανάπτυξη. Η εμπειρία του αιώνα αυτού αποδεικνύει ότι η στρατιωτική ήττα δεν είναι μόνο απώλεια εδαφών ή πολιτικής ισχύος· είναι μία διαδικασία μεταμόρφωσης, που μπορεί —αν γίνει με ειλικρίνεια και ενσυνείδηση— να οδηγήσει σε αναγέννηση.

Σε αντιπαραβολή με αυτή τη μακρά ιστορική πορεία, η Ουκρανία αποτελεί παράδειγμα χώρας που, χωρίς να επιδιώξει πολεμική αναμέτρηση, βρέθηκε στο στόχαστρο ευρύτερων γεωπολιτικών συγκρούσεων. Από την ανεξαρτησία της το 1991, η Ουκρανία προσπάθησε να εδραιώσει τη θέση της ανάμεσα σε δύο διαφορετικούς κόσμους: τον ευρωατλαντικό χώρο και τον μετασοβιετικό χώρο. Οι εσωτερικές αντιθέσεις, οι ιστορικές πληγές, οι διαφορετικές ταυτότητες και οι ασύμβατες γεωπολιτικές επιδιώξεις δημιούργησαν ένα σύνθετο περιβάλλον, μέσα στο οποίο η Ουκρανία καθόριζε σταδιακά τη δική της πορεία.

Η κρίση που ξέσπασε το 2014 και μετεξελίχθηκε σε παρατεταμένο και αιματηρό πόλεμο, οδήγησε την Ουκρανία σε μία υπαρξιακή δοκιμασία. Η χώρα βρέθηκε αντιμέτωπη με απώλειες εδαφών, ανθρώπων και υποδομών. Οι σύμμαχοι της Δύσης παρείχαν ουσιαστική στρατιωτική και οικονομική βοήθεια, σε μια προσπάθεια να ενισχύσουν την ικανότητά της να αμυνθεί. Ωστόσο, ακόμη και όταν η υποστήριξη είναι σημαντική, ο πόλεμος παραμένει μια διαδικασία καταστροφής που φθείρει κάθε κοινωνία, ανεξάρτητα από τον όγκο της βοήθειας που λαμβάνει.

Το οξύμωρο που προκύπτει είναι ότι, παρά τη διεθνή στήριξη, η Ουκρανία αντιμετώπισε σημαντικές απώλειες χωρίς να έχει υπάρξει ακόμη ένας εξαντλητικός και συστηματικός απολογισμός για τα αίτια, τις επιλογές και τα λάθη που οδήγησαν σε αυτή την κατάσταση. Μέρος αυτής της απουσίας απολογισμού οφείλεται φυσικά στο γεγονός ότι η σύγκρουση δεν έχει πλήρως ολοκληρωθεί. Παρ’ όλα αυτά, η ανάγκη για αναστοχασμό παραμένει ζωτική —όχι για την κατανομή ευθυνών αλλά για την κατανόηση του πώς μπορεί ένα κράτος να ενισχύσει την άμυνά του, να οργανώσει αποτελεσματικότερες στρατηγικές, να αναπτύξει ανθεκτικότερους θεσμούς και να διασφαλίσει ότι δεν θα επαναληφθούν τα ίδια λάθη στο μέλλον.

Εδώ βρίσκεται και ο βαθύτερος παραλληλισμός των δύο χωρών. Η Γερμανία, μέσα από δύο δραματικές ήττες, οδηγήθηκε στη συνειδητοποίηση ότι ο πόλεμος δεν είναι δρόμος πολιτικής, αλλά αδιέξοδο. Οδήγησε επίσης στη διαμόρφωση ενός ισχυρού μηχανισμού αυτοκριτικής και αναθεώρησης, ο οποίος αποτελεί σήμερα παράδειγμα ιστορικής ωρίμανσης. Η Ουκρανία, αν και βρίσκεται σε εντελώς διαφορετική θέση —ως χώρα που υφίσταται εισβολή και όχι ως επιτιθέμενη— θα χρειαστεί να διέλθει από μια αντίστοιχη διαδικασία αναστοχασμού, ώστε να εξασφαλίσει ένα ασφαλές και σταθερό μέλλον.

Ο πόλεμος είναι πάντοτε ο χειρότερος δρόμος για να διεκδικηθεί οποιοδήποτε «δίκιο». Διδάσκει με τον σκληρότερο και πιο αμείλικτο τρόπο. Όσο κι αν μια κοινωνία αισθάνεται δικαιωμένη ηθικά ή πολιτικά, η πραγματικότητα στο πεδίο της μάχης υπακούει στους δικούς της κανόνες: εξάντληση πόρων, απώλειες ζωών, καταστροφή υποδομών, ψυχολογική κόπωση, οικονομική κατάρρευση. Και όταν ο πόλεμος καταλήγει σε ήττα —είτε από στρατιωτική ανεπάρκεια, είτε από υπερβολική φιλοδοξία, είτε από εξωτερικούς παράγοντες που υπερβαίνουν τις δυνατότητες ενός κράτους— τότε οι συνέπειες είναι πάντα οδυνηρές.

Οι βίοι των δύο χωρών δείχνουν ότι η πραγματική ισχύς ενός έθνους δεν βρίσκεται στον πόλεμο, αλλά στην ικανότητά του να μαθαίνει από την ιστορία του, να αναγνωρίζει τις ευθύνες του, να μεταρρυθμίζεται, να προσαρμόζεται και να δημιουργεί ένα μέλλον που δεν στηρίζεται στη βία, αλλά στη συνεργασία, στην αποτελεσματική διακυβέρνηση και στην πολιτική ωριμότητα. Η Γερμανία το κατάφερε μέσα από δύο αιματηρούς αιώνες. Η Ουκρανία βρίσκεται σήμερα στο δικό της κρίσιμο σταυροδρόμι. Το μάθημα, όμως, είναι κοινό: ο πόλεμος μπορεί να αλλάξει σύνορα, αλλά μόνο η ειρήνη και ο ορθολογικός αναστοχασμός μπορούν να οικοδομήσουν σταθερές κοινωνίες και βιώσιμα κράτη.

Η ιστορία των κρατών δεν είναι μια γραμμική αφήγηση νίκης ή ήττας· είναι ένα συνεχές παιχνίδι παρουσίας και απουσίας, επιρροής και απώλειας. Η Γερμανία, η Κύπρος, η Ουκρανία — όλα τα έθνη δοκιμάστηκαν από την απώλεια εδαφών και την πίεση δυνάμεων που υπερβαίνουν τις επιλογές τους. Αλλά αυτά τα ίδια τα εδάφη, σαν ίχνη απουσίας, υποδεικνύουν τις δυνατότητες ανασυγκρότησης, αναστοχασμού και επιβίωσης. 

Η ήττα στο πεδίο δεν είναι ποτέ πλήρης, και η νίκη δεν είναι ποτέ οριστική· κάθε γεγονός αφήνει αποτυπώματα που μόνο η ιστορία, ως ατελής αφήγηση, μπορεί να διαβάσει και να επαναδιατυπώσει. Η Ουκρανία, όπως και η Γερμανία ή η Κύπρος, μαθαίνει ότι η πραγματική ισχύς δεν κατορθώνεται στον πόλεμο, αλλά στην ικανότητα να διαχειριστείς τις συνέπειες της απώλειας, να οικοδομήσεις συνέχεια μέσα στη ρωγμή και να δημιουργήσεις νόημα εκεί όπου η πραγματικότητα μοιάζει κατακερματισμένη.