Η λαογραφία των σπηλαίων
Κι όμως εκεί, στην άλλην όχθη
Κάτω απ’ το μαύρο βλέμμα της σπηλιάς…
Ήσουν εκεί, πονούσες
Τον άλλο μόχθο την αγάπη
Την άλλη αυγή την παρουσία
Την άλλη γέννα την ανάσταση
Κι όμως εκεί ξαναγινόσουν
Στην υπέρογκη διαστολή του καιρού
Στιγμή – στιγμή σαν το ρετσίνι
Το σταλακτίτη το σταλαγμίτη.
Όταν με καλέσατε να σας παρουσιάσω τα σπήλαια από λαογραφικής απόψεως, σας απάντησα ότι είναι δύσκολο. Η πρόχειρη ανασκόπηση στην μνήμη μου δεν με παρέπεμπε άμεσα σε κάποια ηχηρά στοιχεία που θα μπορούσαν να δικαιολογήσουν μια τέτοια εισήγηση. Ο παράδεισος των σπηλαιολόγων, όπως εύστοχα χαρακτήρισε κορυφαίος Κρητολόγος την Κρήτη, δεν είχε ανάλογη διάσταση στην Κρητική παράδοση. Τα σπήλαια παρόντα στην Κρήτη, οι Κρήτες απόντες από τα σπήλαια.
Λάθος εκτίμηση!
Δεν χρειάστηκε πολύ χρόνος για να καταλάβω πως ήταν εκεί, κάτω απ΄ το μαύρο βλέμμα της σπηλιάς (για να συνδεθώ με την προμετωπίδα μου που παρεμπιπτόντως προέρχεται από τα Τρία Κρυφά ποιήματα του Σεφέρη), οικοδομώντας μια σχέση χιλιόχρονη στη υπέρογκη διαστολή του καιρού, σταθερή κι εξελισσόμενη, στιγμή με την στιγμή, σαν το σταλακτίτη και τον σταλαγμίτη.
Η πρώτη σκέψη όταν μιλάμε για λαογραφία, πηγαίνει σε έμμετρα κατασκευάσματα της λαϊκής φαντασίας όπως, τραγουδάκια, μαντινάδες, νιώματα, καθαρογλωσσίδια, παροιμίες… Στοιχεία που βέβαια ανήκουν σ’ αυτήν την περιοχή αλλά δεν μπορούν να την χαρακτηρίσουν από μόνα τους. Η στείρα αντιπαράθεση τους θα αποτελούσε μια κουραστική παιδική διάλεξη που φαντάζομε δεν ταιριάζει στο επίπεδο της σχολής σας. Εν τούτοις δεν θα παραλείψω να αναφέρω στην αγάπη σας ότι κι εγώ εντυπωσιάστηκα όταν διαπίστωσα πόσα πολλά τραγούδια και πόσες μαντινάδες αναφέρονται στα σπήλαια. Η σχέση που προδίδεται μέσα απ΄ αυτά αφορούν τυχοδιωκτικές καταστάσεις, Τα σπήλαια ήταν για να κρύβονται ο κυνηγημένοι, οι χαΐνιδες, οι αντάρτες, οι κλέφτες πάσης φύσεως, οι αναχωρητές της ζωής οι φοβισμένοι και οι δεδιωγμένοι. Όμως έχουν κι ένα μεγάλο μέρος στον έρωτα καθώς ό ορεσίβιος ντελικανής όταν έκλεβε την αγαπητικιά του, που δεν ήθελαν οι γονέοι της, να του την δώσουν, σ΄ένα σπήλαιο την έκρυβε και σ΄ αυτόν βίωνε τον μεγάλο του έρωτα. Μπορεί να μην είχε τίποτα αλλά τις τραγουδούσε.
Άμα θα σάσουν οι καιροί κι από το σπήλιο βγούμε
Κερά μου σάζω σου χρυσά παλάθια για να μπούμε
Κι αυτή τ΄απηλογούντονε:
Άμα χω γω στο πλάι μου ετέθοιο παλικάρι,
Ολιόχρυσο μου φαίνεται το μαύρο το σπηλιάρι.
Ο 19ος αιώνα που για τους Κρητικούς υπήρξε άγριος, καθώς η μια σκληρή και αιματοβαμμένη επανάσταση διαδεχόταν την άλλη, με ελάχιστα εστιλβωμένα διαλείμματα δουλείας υπήρξε ίσως ο πιο ερωτικός αιώνας. Ο άμαχος πληθυσμός εγκατέλειπε τα χωριά και σπίτια του και ζούσε σε απόκρημνες απομονωμένες περιοχές μέσα στα σπήλαια, σε κατάσταση απόλυτης ένδειας και σε απελπιστικές συνθήκες. Οι άντρες πολεμούσαν και κάθε βράδυ πληγωμένοι και ματοβούρωτοι πήγαιναν στις σπηλιές κι ερωτοτρωπούσαν, εγάμπριζαν κατά την οικεία έκφραση, και οι κοπέλες ξενηστικωμένες με την κοιλιά να γουργουρίζει, ανύπλητες, αχτένιστες και ρακένδυτες ανταποκρίνονταν στο κάλεσμα τους. Θρυλικοί έμειναν οι έρωτες αυτής τις περιόδου και συγκεκριμένα του 1866, όπως του Τζαγκαρογιάννη με την Καλλιτσούνα. Αυτός έπαρχος Μονοφατσίου είχε ανέβει στα βουνά κι αυτή αδελφή του Αποστόλη Κατεχάκη, από τις ηρωικότερες μορφές τις περιόδου, κρυβόταν σε μια σπηλιά στην Ελυγιά. Κάθε βράδυ μετά την μάχη ο Τζαγκαρογιάννης κατέβαινε και τις έκανε καντάδα. Από τις μαντινάδες που τις έλεγε αναφέρω:
Έβγα από το Σπηλιάρι σου, φέρε νερό και δώς μου
Όπου για σένα προπατώ είκοσι ώρες φως μου.
Πρόβαλε στο σπηλιάρι σου και ξάνοιξε με μόνο
Μ΄ ένα σου βλέμμα καταργείς το κόπο και το πόνο.
Μα σύ κανέλα δε βαστάς μόσκο δε κοπανίζεις
Κι αφού κοιμάσαι στις σπηλιές ηντά χεις και μυρίζεις
Στη Πόντα ίσπερνα Ταγή και στου Πατέρα ρόβι
Στα σπηλιαρίδια γιασεμιά γιατί ναι αρχοντοχώρι.
Μόνο για σένα πολεμώ με βάσανα και πόνους
Μη σε θωρώ στι ερημιές στσις σπήλιους και στσι χώνους
Μπαίνω στη μάχη ατρόμητος τσι τούρκους να σκοτώσω
Να κατεβώ στο σπήλιο σου να σε ξελευτερώσω.
Κι αυτή απηλογούντονε:
Οντέ ρχεσαι στο σπήλιο μου να μη μου φέρνεις ρόδα
ένα γουλίδι φέρνε μου που με χει κόψει λόρδα.
Με τούτα και με κείνα χάσαμε την επανάσταση του 1866 όπως πιθανόν γνωρίζεται. Όμως αυτό δεν είναι του παρόντος. Αυτό που μας ενδιαφέρει εδώ είναι ότι τα σπήλαια και ως ερωτική φωλιά διέπρεψαν.
Κι ενώ λοιπόν στην αρχή δεν είχα τίποτα να πω τώρα δεν ξέρω από πού ν΄ αρχίσω. Ο ορισμένος και περιορισμένος χρόνος μιας ομιλίας με αναγκάζει να κατηγοριοποιήσω τα σπήλαια και να περιοριστώ στο παράδειγμα των Αστερουσιών, που είμαι σε θέση να γνωρίζω καλά. Κι όπως κι εσείς γνωρίζεται το παράδειγμα αντιπροσωπεύει το όλον και ιδιαίτερα όσον αφορά την λαογραφία αφού οι ίδιες ανάγκες, οι ίδιες συνθήκες, οι ίδιες αγωνίες και οι ίδιοι φόβοι χαρακτήριζαν όλους τους λαούς σε όλους τους τόπους και όλους τους χρόνους. Ιδιαιτέρως στην Κρήτη με την εντυπωσιακή συνοχή που την χαρακτηρίζει. Στόχος είναι να δείξουμε ότι τα σπήλαια είχαν ρόλο και μάλιστα σημαντικό στην ζωή των Κρητικών. Δεν πρόκειται για κάποιες νεκρές διαμορφώσεις του φυσικού τοπίου, έξω από τους ανθρώπους. Έπαιζαν ρόλο και μάλιστα σημαντικό αποτελώντας μέρος της ζωής τους όλες τις περιόδους και τις καλές και τις κακές. Φοβάμαι πως η εποχή μας είναι αυτή που απέχει περισσότερο από τα σπήλαια καθώς δεν τα έχουμε πια ανάγκη. Οι σπηλαιολόγοι τους έχουν δώσει έναν άλλο ρόλο, τον ρόλο της εξερεύνησης και με όλα αυτά που συνεπάγεται. Ο ισχυρισμός ότι η λαογραφία είναι νεκρή καθώς δεν εξελίσσεται στις μέρες μας αλλά αναμασά και αναπαράγει το παρελθόν της, πολλές φορές εκχυδαΐζοντας το με το περίβλημα του φολκλόρ, δεν νομίζω ότι ισχύει. Η σχολή σας με τον σκοπό της που είναι η εξερεύνηση των σπηλαίων η μελέτη τους η καταγραφή η φωτογράφιση αλλά και ο θαυμασμός τους δίνει έναν άλλο ρόλο στα σπήλαια άγνωστο και αδιάφορο κατά το παρελθόν, ένα ρόλο που μπορεί να ενταχθεί σ΄ αυτό που καλό φίλος Κρητολόγος χαρακτήρισε σύγχρονη λαογραφία.
Τα Αστερούσια Όρη που καταλαμβάνουν ολόκληρο το νότιο τμήμα του νομού Ηρακλείου, έχοντας από βόρεια την πεδιάδα της Μεσαράς και από νότια το Λιβυκό Πέλαγος, μόλις τα τελευταία χρόνια άρχισαν να απασχολούν την έρευνα. Είναι το πιο ανεξερεύνητο μέρος και από σπηλαιολογικής πλευράς. Κι όμως μια πρόχειρη καταγραφή κατέδειξε πολλές εκατοντάδες σπήλαια βραχοσκεπές και άλλες παραπλήσιες καρστικές μορφές. Η σύσταση των βουνών και κάποιοι θρύλοι και διηγήσεις μας αφήνουν το περιθώριο να υποθέσουμε ότι υπάρχει κάποιο μεγάλο σπήλαιο το οποίο δεν έχει ακόμη εντοπιστεί. Από τα γνωστά σπήλαια, τρία είναι τα μεγαλύτερα και τα πιο σημαντικά από λαογραφικής πλευράς και ευρίσκονται εντός της κτηματικής περιφέρειας των Καπετανιανών στους νότιους πρόποδες του Κόφινα που είναι η ψηλότερη κορυφή των Αστερουσίων. Τα σπήλαια αυτά είναι: Ο Περιστεριάς, ο Αββακόσπηλιος και το Σπηλιάρι των Αγιών. Τα υπόλοιπα σπήλαια είναι μικρότερα αλλά όχι ασήμαντα. Είναι εντυπωσιακό ότι όλα έχουν όνομα. Κάτι που δείχνει πόσο σημαντικό ρόλο έπαιξαν στην ζωή των παροικούντων κατά το παρελθόν. Η ονοματοδοσία τους, φανερώνει μια ιδιαίτερη και στενή σχέση που δεν απέχει πολύ από την αγάπη, καθώς ότι αγαπούμε συνηθίζουμε και να ονοματίζομε. Τα ονόματα σύνθετα ή περιφραστικά αποτελούνται από την λέξη σπήλιος, σπηλιάρι, σπηλιάρα, σπηλιαράκι και σπηλιαρίδι όπως αποκαλούνται τα σπήλαια και τα υποκοριστικά τους στην Κρητική διάλεκτο συν το δημώδες όνομα ζώου, φυτού, το κύριο όνομα η το παρανόμι ανθρώπου. Άλλα ονόματα προέρχονται από την γεωλογία της περιοχής, την θέση, τον προσανατολισμό, τις διαστάσεις, την κλιματολογία, την μορφολογία, τις χρήσεις και τους θρύλους του σπηλαίου. Αρκετά μεγάλη είναι και η κατηγορία που τα ονόματα της προέρχονται από τους Αγίους και την εκκλησία αφού ως γνωστόν τα σπήλαια υπήρξαν από τους αρχαιότερους τόπους λατρείας. Ενδεικτικά αναφέρω ορισμένα από τα πιο ενδιαφέροντα ονόματα: Γουμενόσπηλιος, Χοιρόσπηλιος, Γαϊδουρόσπηλιος, Σαρακινόσπηλιος, Χωστόσπηλιος, Βαρβακόσπηλιος, Αρχοντόσπηλιος, Ανεμόσπηλιος, Γελουδόσπηλιος, Αβακόσπηλιος, Πλακόσπηλιος Σιντερόσπηλια κλπ.
Η αρχαιότερη και βασικότερη σχέση του ανθρώπου με τα σπήλαια υπήρξε χρηστική. Η χρήση των σπηλαίων ως κατοικία, είναι από τις πρώτες επιλογές του ανθρώπου ως νοήμονος όντος. Σ΄ αυτά εξακολουθούσε να κατοικεί και όταν άρχισε να αναπτύσσει πολιτισμό. Μάλιστα στη Μιαμού Αστερουσίων, έχει εντοπιστεί μια από τις πρώτες κατοικίες των Κρητικών μέσα σε ένα σημαντικό σπήλαιο που ανάσκαψε το 1894 ο Ant. Taramelli αποκαλύπτοντας την πρώτη κατοικία τρωγλοδυτών της Μέσης Νεολιθικής περιόδου, με 72 εστίες πυράς στο αρχαιότερο στρώμα. Αυτό που ενδιαφέρει περισσότερο κατά τη γνώμη μου, είναι ότι το σπήλαιο εξακολουθούσε να αποτελεί κατοικία και τους επόμενους αιώνες και να εξακολουθεί να κατοικείται ως τις μέρες μας καθώς όπως προαναφέραμε οι ανάγκες των ανθρώπων παραμένουν πάντα ίδιες. Το σπήλαιο αυτό γνωστό στην αρχαιολογική επιστήμη ως «Σπηλιά του Μανιδάκη» εξαιτίας του ιδιοκτήτη και κατοίκου της την περίοδο των Ανασκαφών περιήλθε αργότερα στον Εμμ. Πετρογιωργάκη και αποτελεί μέρος της κατοικίας του.
Για τον ίδιο λόγο τα παλιά χωριά της Κρήτης βρίσκονται κτισμένα δίπλα σε βράχια και σημεία που υπάρχουν σπηλαιώδεις κοιλότητες. Τα σπηλιαράκια αυτά, υπήρξαν οι πυρήνες των χωριών απ΄όπου βγήκαν οι κάτοικοι και έχτισαν τα πρώτα σπίτια τους χωρίς ποτέ να εγκαταλείψουν τα σπηλιάρια, τα οποία ενσωμάτωσαν στις δικές τους κατασκευές αποτελώντας αναπόσπαστο κομμάτι τους. Τα σπήλαια αυτά χρησιμοποιήθηκαν και ως στάβλοι και αποθήκες. Στα Καπετανιανά, κατεξοχήν κτηνοτροφικό χωριό όλα τα σπίτια που είναι κτισμένα σύρριζα στα βράχια του Αγγρεμά διαθέτουν και από ένα μικρό σπήλαιο που χρησιμοποιείται μέχρι και σήμερα ως τυροκέλι αποδίδοντας εξαιρετικής ποιότητας τυρί λόγω των κατάλληλων συνθηκών. Αλλά και εκτός οικισμού πάνω στα βουνά εντός σπηλαίων αποθήκευαν το τυρί, το οποίο ωρίμαζε ιδανικά. Είναι γνωστό ως «τυρί της τρύπας» και περιζήτητο. Γενικά ο ποιμενικός κόσμος έχει αναπτύξει ιδιαίτερη σχέση με τα σπήλαια, αφού είχε πολλούς λόγους να τα χρησιμοποιεί, είτε για τον εαυτό του, είτε για τα ζώα του, είτε για τα προϊόντα τους. Πάντα για να δημιουργήσουν ένα μιτάτο αναζητούσαν μια θέση με δύο στοιχεία. Μια πηγή και ένα σπήλαιο. Εντυπωσιακά είναι τα μιτάτα του Αχεντριά τα οποία χρήζουν ιδιαίτερης μελέτης καθώς αποτελούν κεφάλαιο στην λαϊκή αρχιτεκτονική. Όλα είναι χτισμένα δίπλα σε ένα μικρό σπηλιαράκι, το οποίο συμπληρωμένο με ξερολιθιά, αποτελεί την κατοικία του βοσκού. Οι περιφέρειες των Αστερουσιανών χωριών, απολήγουν στις ακτές του Λιβυκού Πελάγους όπου τα σπήλαια πολλαπλασιάζονται. Τα παραθαλάσσια αυτά σπηλιάρια είχαν κι άλλες χρήσεις. Το μεν χειμώνα που χαμήλωναν τα ωζά για να μην χιονιστούν στα όρη, χρησιμοποιούνταν ως μιτατοκαθίσματα, το δε καλοκαίρι ως «Κονάκια». Κάθε οικογένειας διέθετε ένα σπήλαιο στο οποίο είχε επέμβει είτε σκάβοντας το δάπεδα του για να του δώσει ύψος είτε σκάβοντας τα τοιχώματα του για να το μεγαλώσει. Με κτιστό τοίχο συμπλήρωναν την είσοδο και έφτιαχναν πεζούλια. Σ΄ αυτά έμεναν όλο το καλοκαίρι που μάζευαν το αλάτι, λαντουρώντας, σαλεύοντας και γεμίζοντας τις αλυκές στα τακτικά διαστήματα που απαιτούνται. Το αλάτι που αποτελούσε βασική πηγήεσόδων, αφού το αντάλλασαν με προϊόντα γεωργικά από την Μεσαρά, το αποθήκευαν σε άλλα σπήλαια γνωστά ως αλατσόσπηλια. Τα δε σπήλαια που κατοικούσαν είχαν τα ονόματα της οικογένειας που ανήκαν. «Κονάκι τω Σταμαθιανών», «Κονάκι των Μπελιάδων», «Κονάκι των Τσάτσηδων» κλπ. Στα σπήλαια της Ελυγιάς κατοικούσαν κάθε καλοκαίρι, οι Βλυχαδόροι. Μέχρι και την δεκαετία του 1950 κάποιοι ευκατάστατοι και επίσημοι καμπίτες , από τον Επίσκοπο Αρκαδίας μέχρι τον Ενωμοτάρχη της Βαγιωνιάς και τον Ειρηνοδίκη του Πύργου, κατέβαιναν στην Ελυγιά και έπιναν Βλυχάδα. Στην συνέχεια άρχισαν να συγκεντρώνονται και άλλοι άνθρωποι, αφού αυτό θεωρούνταν πολύ «τρέντυ». Κατοικούσαν τα σπήλαια και έπινα νερό από μια βλυχιά πηγή που βγαίνει στο σημείο που ενώνεται η στεριά με την θάλασσα. Το νερό αυτό τους δημιουργούσε ακατάσχετη διάρροια και εμετό. Πίστευαν ότι έτσι καθάριζαν το εσωτερικό τους από κάθε ιό και μικρόβιο. Επειδή όμως οι βλυχαδόροι ήταν πολλοί και τα σπήλαια λιγότερα τα καπάρωναν από τον Μάρτη αναθέτοντας σε Καπετανιανούς που για τον λόγο αυτό έκαναν συντέκνους να τους τα κουρούρουνε.
Για να μην πλατειάσουμε άλλο όσον αφορά την χρήση των σπηλαίων θα αναφέρω μια μικρή αλλά χαρακτηριστική ιστορία:
Ο Σταμάτης του Αρφανομανώλη έκανε την στρατιωτική του θητεία στην Ακρόπολη τω ν Αθηνών. Δύο ολόκληρα χρόνια πέρασε στον ιερό βράχο και όλη του την ζωή το ανέφερε με δέος. Μάλιστα για να δώσει μεγαλύτερο κύρος χρησιμοποιούσε καθαρεύουσα: «Εις τας Ακροπόλεις της Πρωτευούσης». Όταν λοιπόν τον ρωτήσαμε τι του έκανε μεγαλύτερη εντύπωση από την Ακρόπολη, δεν μας είπε ούτε για τον Παρθενώνα, ούτε για τα γλυπτά και τ’ άλλα μάρμαρα. Αυτό που τον είχε εντυπωσιάσει ήταν το σπηλαιώδες ιερό της Αφροδίτης και του Έρωτος. Συγκεκριμένα μας είπε:
-«Το μόνο που θυμούμαι, γιατί πάει πολύς καιρός από τότεσας, είναι ένα σπηλιαράκι, όι πολλά μεγάλο κι ούτε πολλά μικιό. Ω χαρώ το ένα σπηλιαράκι να μη το χωμε επαδέ στο χωριό μας να βάνομε το χοίρο. Ετσά που είναι νοτικό, παντιδερό, πανεμιδερό και στεγνοπατημένο θαλα βγαίνει ο χοίρο μας εκατό πενήντα οκάδες τα Χριστόγεννα!»
Ένας άλλος σημαντικό ρόλος των σπηλαίων ήταν αυτός της κρυψώνας. Σ΄ αυτά κρύβονταν οι πρόγονοι μας ή έκρυβαν πράγματα. Τα περισσότερα σπήλαια ευρισκόμενα σε μέρη απόκρημνα απομακρυσμένα και δυσθεώρητα ήταν ιδανικά και γι αυτό τον ρόλο. Σε περιόδους ειρήνης κατέφευγαν σ΄ αυτά και κρύβονταν οι παράνομοι του ποινικού δικαίου. Σε περιόδους πολέμου οι επαναστάτες, οι χαΐνιδες, αλλά και ο άμαχος πληθυσμός. Όλοι έχουμε ακούσει ιστορίες σχετικές και ανάλογες, πολλές φορές με τραγικά αποτελέσματα, όπως των σπηλαίων της Μιλάτου και του Μελιδονίου. Τα σπήλαια των Αστερουσίων υπήρξαν για αιώνες το καταφύγιο των γυναικόπαιδων της Μεσαράς. Ακόμη είναι νωπές οι μνήμες από τις μεγάλες επαναστάσεις του 19ου αιώνα. Τελευταία φορά που έκρυψαν και έσωσαν τα γυναικόπαιδα ήταν το 1940 όταν τα γερμανικά αεροπλάνα βομβάρδιζαν την Μεσαρά.
Δεν κρύβονταν όμως μόνο οι ίδιοι. Για τους ίδιους λόγους επέλεγαν τα σπήλαια για να κρύψουν ανθρώπους ζώα και πράγματα. Έτσι δημιουργήθηκαν οι θρύλοι για τους κρυμμένους και στοιχειωμένους θησαυρούς που φυλάσσει πάντα ένας αράπης, που εμφανίζεται τις νύχτες στις εισόδους των σπηλαίων και βγορίζουνε μόνο τ΄αντοδια του στο φεγγαρόφωτο. Στα σπήλαια έκρυβαν τα κλοπιμαία, που πολλές φορές ήταν ζώα, αφού η λαίλαπα της ζωοκλοπής είναι πανάρχαια στην Κρήτη. Την περίοδο των επαναστάσεων έκρυβαν όπλα αλλά και εχθρούς που έπιαναν αιχμάλωτους. Την ίδια περίοδο κάποιοι που έφευγαν κυνηγημένοι εγκαταλείποντας τα σπίτια τους, που σε λίγο θα παραδίνονταν στην φωτιά, έκρυβαν σε σπήλαια τα υπάρχοντά τους με σκοπό να τα ξαναβρούν όταν θα τελείωνε ο πόλεμος. Πολλοί εξ αυτών δεν σώθηκαν και τα υπάρχοντα παραμένουν ακόμη κρυμμένα ή έρχονται στο φώς κατά καιρούς ενισχύοντας τους θρύλους για θησαυρούς, αλλά και την δράση των αρχαιοκαπήλων που και για τα σπήλαια είναι ολέθρια. Αντιπροσωπευτικό παράδειγμα αυτής της περίπτωσης είναι το Σαρακινόσπηλιο. Ακόμη σήμερα αν σκάψουμε στην άμμο του, γιατί είναι παραθαλάσσιο, βρίσκουμε σιτάρι κρυμμένο. σε μια δύσκολη εποχή και στην συνέχεια λησμονημένο, αφού δεν σώθηκαν αυτοί που το έκρυψαν ή δεν μπόρεσαν να επιστρέψουν και να το πάρουν. Δεκάδες σπήλαια των Αστερουσίων από τις υπερβολές του Καπελάκη στον Τσούτσουρα, μέχρι την ιερότητα της Κασιανής στην Οδηγήτρια, κρύβουν χρυσά και θησαυρούς. Πολύ σύντομα αναφέρω δύο άγνωστες περιπτώσεις.
-«Στον Κόφινα ήτονε αλλοτινούς καιρούς, άλλοι αθρώποι με άλλο Θεό, άλλους αγίους κι άλλες εκκλησίες. Και οι εκκλησίες τως, γεμάτες χρυσά πράματα. Όλα ήτονε χρυσά μέχρι και τα κερκέλια στσι πόρτες. Ύστερα ήρθαμε εμείς και χτίσαμε τη Παναγία και το Τίμιο Σταυρό και οι άλλοι επήρανε τα χρυσά τως, όλα, μέχρι και τα κερκέλια από τσι πόρτες και πήγανε στσι Σκαριές όπου ήτανε ένα μεγάλο σπηλιάρι μένα μικρό πόρο. Εγεμώσανε το σπηλιάρι χρυσά. Ύστερα εχτίσανε και χρίσανε με αστρακάσβεστο το πόρο, που με τα χρόνια εγίνηκε ένα με το χαράκι κι εδά κιανείς δε μπορεί να τον εβρεί να τον ανοίξει και να πάρει τα χρυσά. Κρίμας τα Θέμου!
-«Χίλια χρόνια ήτονε οι Κρητικοί Χρισθιανοί οντεν ήρθανε οι Άραβες και τσι μακελέψανε. Δεν εβρήκανε όμως πράμα να πάρουνε γιατί οντέ τσ΄ ανεμίζανε, εμαζώξανε απ΄ όλες τσ΄εκκλησίες τα χρυσά δισκοπότηρα, τα ευαγγέλια, τα μανουάλια ,τα τάματα και τα χώσανε σ΄ένα σπηλιάρι από το Κουδουμά μέχρι τον Αη Γιάννη. Κιανείς δε κατέχει που ακριβώς . Γιατί αυτοί που τα χώσανε είπανε το μυστικό μόνο σ΄έναν Αράπη. Κι ο Αράπης δε μολογά που είναι γιατί τα θέλει για δικού του. Κάθε εκατό χρόνια ανοίγει τη σπηλιάρα και βγάζει τα χρυσά στο πλάι για να ξεμουχλιάσουνε. Η νύχτα γίνεται μέρα από τη λάμψη τους. Όποιος τύχει την ώρα εκεινά εκειά και φωνιάξει τρείς φορές το όνομα του Αράπη θα γενούνε τα χρυσά δικά του και χαράς του το»!
Οι θρύλοι αυτοί και πολλοί άλλοι παρόμοιοι, δεν στερούνται ιστορικής βάσης, καθώς πάντα κάποιοι κάτι έκρυβαν στα σπήλαια. Πριν από λίγα χρόνια σε μια πλημύρα αποκαλύφθηκε το στόμιο μιας άγνωστης σπηλιάς κοντά στο Βολακιά. Η σπηλιάρα ήταν γεμάτη κουδούνια (Οι καταγόμενοι από ορεινά χωριά γνωρίζουν για την ατιμωτική πράξη του ξεσκλαβερώματος). Εκατοντάδες κουδούνια κρυμμένα και λησμονημένα που βρέθηκαν για να αναζωπυρώσουν τους θρύλους των θησαυρών.
Στην ίδια ομάδα εντάσσονται και οι θρύλοι για υπερφυσικά και μεταφυσικά όντα πού κατοικούν μέσα στα σπήλαια «χώρους χθόνιους και απόκοσμους, σκοτεινούς και άγνωστους, διαχρονικούς και αέναους» ιερούς και βέβηλους γεμάτους δέος και μυστικισμό! Τα όντα αυτά είναι κακοποιά δαιμόνια, δύσμορφα, δύστροπα, που στοιχειώνουν τα σπήλαια και πατάσσουν τους ανθρώπους. Τα ονόματα τους πολλά και ποικίλα από τόπο σε τόπο. Αναφέρω τα πιο διαδεδομένα: Διαόλοι, Φανταξά, Ατσουπάδες, Ανασκελάδες, Φραγκάκια, Κακαθρώποι, Καταχανάδες, Βραχνάδες, Μουσουμπιές , Ανεράϊδες , Γελούδες, Αράπηδες, Δράκοι, Τελώνια, Τριαμάτηδες, Αφορεσμένοι, Λάμιες, Στοιχειά και άλλα πολλά που είναι αδύνατον να παρουσιαστούν έστω και περιληπτικά. Θα σταθώ μόνο στις Γελούδες, ένα πανάρχαιο δαιμόνιο, γνωστό από την αρχαία Ελληνική Γραμματεία, που εξακολουθεί να επιβιώνει στην Κρήτη, συνδέοντας μας με το απώτερο παρελθόν μας. Οι Γελούδες ζούνε σε σπήλαια, τα Γελουδόσπηλια. Βγαίνουν την νύχτα και πίνουν το αίμα των μωρών παιδιών. Για να γλιτώσουν τα παιδιά υπάρχουν γηθειές και μαγιαλίκια που απωθούν τις Γελούδες. Εκείνο όμως που εντυπωσιάζει στην περίπτωση τους είναι τα σαράντα ονόματα τους. Ακούστε μερικά και βγάλτε μόνοι σας τα συμπεράσματα: Γέλλω, Αμορφού, Μιαρά, Βρεφοπνιγούσα, Αιματοπίνουσσα,Παραφουκράστρα, Μανταρέα, Καρτιφαγού, Άρκτος, Μεσημβρία, Μαρμάλω κλπ. Γελλουδόσπηλια υπάρχουν σ΄ όλη την Κρήτη. Το πιο γνωστό, λόγω του Αικατερινίδη που κατάγεται από εκεί και το χει επανειλημμένως παρουσιάσει, είναι ο Γελουδόσπηλιος στις Λιθίνες Σητείας. Την σύνδεση των σπηλαίων με τα υπερφυσικά αυτά όντα και τα φαντάσματα βοήθησε και το γεγονός ότι για πολλούς αιώνες χρησιμοποιήθηκαν ως τόπος ταφής. Μάλιστα σε μέρη όπου δεν υπήρχαν φυσικά σπήλαια δημιουργούνταν τεχνητά λαξεύοντας το βράχο. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα ο τάφος του Χριστού που ήταν σύμφωνα με τα Ευαγγέλια «λελατομημένος τη πέτρα»
Στα σπήλαια εκτός από τα αφύσικα αυτά όντα κατοικούσαν σύμφωνα πάντα με την λαϊκή αντίληψη και φυσικά όντα: Τα Θεριά. Αυτά ήταν άγρια δηλητηριώδη ζώα, γνωστά ήδη από τις φυλλάδες του Μεγάλου Αλεξάνδρου και συχνότατα φιλοτεχνημένα ανάγλυφα η ζωγραφιστά, στις επιστέψεις των τέμπλων ως φύλακες του σταυρού. Το πιο «αγαπημένο» θεριό του λαϊκού μας πολιτισμού δαγκώνει τον Ερωτόκριτο στο ομώνυμο αριστούργημα του Βιτσέντζου Κορνάρου.
Ήκατσα να ξεκουραστώ σιμά στο κουτσουνάρι,
όντε γρικώ αναστεναμόν και μύσμα του αρρωστιάρη·
και μπαίνω μέσα στα δεντρά, που'σαν κοντά στη βρύση,
ο-για να βρω, κι ο-για να δω εκείνον, οπού μύσσει.
Bρίσκω ένα νιόν ωριόπλουμον, που'λαμπε σαν τον Ήλιο,
κ' εκείτετο ολομάτωτος ομπρός εις ένα σπήλιο.
Σγουρά, ξαθά'χε τα μαλλιά, κ' εις τα σοθέματά του,
μ' όλον οπού 'τον σα νεκρός, ήδειχνε η ομορφιά του.
Kαι δυό θεριά στο πλάγι του ήσανε σκοτωμένα,
και το σπαθί και τ' άρματα, όλα του ματωμένα.
"Σιμώνω, χαιρετώ τον-ε, λέγω του· "Aδέρφι, γειά σου·
ίντά'χεις κι απονέκρωσες; πού 'ναι η λαβωματιά σου;"
Oλίγο κι ουδέ τίβοτσι τον είχε δαγκαμένον,
μα'θελεν έχει το θεριό δόντι φαρμακεμένον,
κ' επήρεν του τη δύναμιν, και την πνοήν του εχάσε,
και το φαρμάκι επέρασε, και μέσα τον επιάσε.
Σιμώνω, και φιλώ τον-ε, θωρώ κι αναδακρυώνει,
το στόμα με το στόμα μου περ'λαμπαστά σιμώνει.
K' ήπασκε κι αντρειεύγετον ο-για να μου μιλήσει,
μα το φαρμάκι τση πληγής δε θέ' να τον αφήσει.
Tότες μιά σιγανή φωνή μόνον τ' αφτιά μου ακούσα',
κ' είπασιν-ε τα χείλη του· "Eχάσα σε, Aρετούσα".
Τούτα τα χέρια οπού θωρείς, λάκκο ζιμιό του εσκάψαν,
τούτα τον εσηκώσασι, και τούτα τον εθάψαν."
Μιαν άλλη κατηγορία όντων που δεν ανήκουν ούτε στα φυσικά ούτε στα υπερφυσικά είναι τα «Αγιάκια». Τα Αγιάκια θα μας οδηγήσουν στην άλλη την μεγάλη και σημαντικότερη διάσταση των σπηλαίων. Την Ιερή!
Οι απόκοσμοι και γεμάτοι μυστικισμό αυτοί χώροι, ήταν από τους πρώτους που επιλέχτηκαν για να λατρευτεί η θεία δύναμη, που η ύπαρξη της ματαίωνε την σχετικότητα και περιόριζε τους φόβους των ανθρώπων. Πολλά είναι τα ιερά σπήλαια της Κρήτης με κορυφαίο το Ιδαίον Άντρο. Οι ίδιοι αυτοί χώροι παρέμειναν λατρευτικοί και όταν ο άνθρωπος βγήκε από τις σπηλιές. Ακόμη και όταν άλλαξε θρησκεία. Στα ίδια σπήλαια όπου λάτρευαν τους θεούς του οι Μινωίτες πηγαίνουμε και εμείς σήμερα για να τιμήσουμε τους Αγίους του θεανθρώπου. Τα περισσότερα είναι αφιερωμένα στον Άγιο Αντώνιο που ως ασκητής έζησε σύμφωνα με τους συναξαριστές στα σπήλαια και τις οπές της γης. Γενικά ο ασκητισμός, ο αναχωρητισμός,ο ερημητισμός και ο μοναχισμός συνδέονται άρρηκτα με τα σπήλαια. Τα Αστερούσια όρη, ως εκ της θέσεως τους αποτέλεσαν την γέφυρα μέσον της οποίας πέρασε ο μοναχισμός στην Ευρώπη, από την Ανατολή που πρωτοεμφανίστηκε και εφαρμόστηκε από τους εκχριστιανισμένους πληθυσμούς του παλιού Ελληνιστικού κόσμου. Οι πρώτοι γνωστοί μοναχοί του ευρωπαϊκού χώρου ασκήτευαν τον 6ο αιώνα στα Αστερούσια. Είναι ο Όσιος Κοσμάς ο Ερημίτης και ο Όσιος Σέρβιος του Βαθμού. Από ένα σπήλαιο κοντά στον Κουδουμά έκλεψαν το άφθαρτο λείψανο του Αγίου Κόσμα οι Βενετοί και το μετέφεραν στην πόλη τους όπου φυλάσσεται ακόμη κάτω από την Αγία Τράπεζα του Σαν Τζόρτζιο Ματζόρε.
Εκατοντάδες σπήλαια σε όλη την έκταση των Αστερουσίων μετετράπησαν τα μεταχριστιανικά χρόνια σε εκκλησίες και σκήτες και καθαγιάστηκαν από την νοερά προσευχή τον αγώνα και την αγωνία χιλιάδων ανθρώπων που επέλεξαν αυτό τον ιδιότυπο και αναρχικό κατά θεό, σύμφωνα με την ρήση του Χρυσοστόμου, τρόπο ζωής. Μια αδιάσπαστη αλυσίδα μικρών η μεγαλύτερων σπηλαίων ξεκινά από το Λίθινο και καταλήγει στις εκβολές του Αναποδάρη φέροντας ακόμη εμφανή τα ίχνη από την δράση των ασκητών. Και σ΄αυτή την περίπτωση, θα περιοριστούμε πάλι, μόνο στην αναφορά των ονομάτων των σημαντικότερων σπηλαιωδών ασκητηρίων: Αγιοί, Ράξος, Οδηγήτρια, Μάρτσαλο, Αγιοφάραγκο, Απεζανές, Αϊ Γιάννης, Κύριε Ελέησον, Αη Σάββας, Μονή, Μαύρος Σπήλιος, Ιεροσόλυμα, Κουδουμάς, Αϊ Αντώνης, Χώρα, Αϊ Νικήτας, Μαριδάκι, Τρεις Εκκλησές, Αϊ Παύλος, Πατέρας, Ελυγιά, Καλύβια, κλπ. Και το κάθε ασκητήριο αποτελούνταν από δεκάδες σπηλιαράκια στα οποία εγκαταβίωναν οι ασκητές και διασώζουν ακόμη τα πέτρινα πεζούλια, τις παρασιές, τους χαραγμένους σταυρούς και τις μνήμες. Μόνο στην Χώρα κατέγραψε και φωτογράφησε ο Μιχάλης Σταματάκης, 62 τέτοια σπήλαια. Όχι άδικα λοιπόν τα Αστερούσια χαρακτηρίστηκαν ως το Άγιον Όρος της Κρήτης. Οι ασκητές αυτοί είναι γνωστοί στους λαϊκούς ως Αγιάκια. Όντα που ισορροπούν ανάμεσα στο θρύλο και την ιστορία, την φθορά και την αφθαρσία, την ζωή και τον θάνατο. Πολλοί είναι αυτοί που ισχυρίζονται ότι έχουν δεί Αγιάκια να διασφαλάσουν την νύχτα έξω από τα σπηλιαράκια τους, αναζητώντας χοχλιούς και χόρτα για να παρασκευάσουν την λιγοστή τροφή που χρειάζονται. Τα περιγράφουν μικροσκοπικά, σκυφτά και καλυμμένα σε όλο τους το σώμα με άσπρα μαλλιά. Και οι περιγραφές αυτές δεν είναι μόνο σημερινές. Τις συναντούμε και σε κείμενα που συντάχθηκαν πολλούς αιώνες πριν, όπως οι αυτόγραφοι κώδικες του Ιωσήφ Φιλαγρίου και τα συναξάρια των τοξευθέντων Αγίων.
Ο ιερός χαρακτήρας των σπηλαίων έχει γερά θεμέλια. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι τα δύο πρόσωπα που σημάδεψαν και διαμόρφωσαν τον πολιτισμός μας, οι δύο θεοί που λατρέψαμε πρίν και μετά τον χωρισμό των αιώνων, ο Κρηταγενής Δίας και ο Ιησούς Χριστός γεννήθηκαν μέσα σε σπήλαια!
Αναπόσπαστο κομμάτι της ιερότητας και της λατρευτικής χρήσης των σπηλαίων είναι και αυτό που αφορά τη λαϊκή ιατρική. Ένα συνονθύλευμα γιατρικουλιών, γηθιών, δεσών, βοτάνων, προσευχών και θαυμάτων. Και δεν μιλάμε για περιπτώσεις όπου τα σπήλαια συνδέθηκαν έμμεσα με τις αρρώστιες, όπως ήταν στις Μεσκηνιές, αλλά για σπήλαια που συνδέθηκαν άμεσα με την ίαση. Το Αγίασμα που πέφτει από τους σταλακτίτες, η αναγραφή ονομάτων στον λιθωματικό διάκοσμο, η σκόνη της Μωμιάς που συλλέγεται από τα δάπεδα συγκεκριμένων σπηλαίων, τα ιερά ενύπνια που επιβιώνουν ακόμη στο σπηλιάρι των Αγιών, υπήρξαν κατά το παρελθόν διαδεδομένοι και προσφιλέστατοι τρόποι θεραπείας. Στα Αστερούσια Όρη για να μην ξεφύγουμε από τον χώρο των παραδειγμάτων μας, λατρεύτηκε πολύ κατά την Αρχαιότητα ο Ασκληπιός. Τρία ασκληπιεία που γνωρίζουμε ήταν μέσα σε σπηλιές. Καθόλου δεν μας παραξενεύει το γεγονός ότι και οι τρείς αυτές σπηλιές - ασκληπιεία μετατράπηκαν σε εκκλησίες. Η Αγία Κυριακή στο Αγιοφάραγκο, ο Αϊ Γιάννης στα Καπετανιανά και ο Άγιος Νικήτας στον Αχεντριά. Ομοίως δεν μας παραξενεύει το γεγονός ότι οι συνήθειες των ασθενούντων που επισκέπτονται αυτά τα σπήλαια παραμένουν οι ίδιες. Στα Ασκληπιεία οι ασθενείς ξάπλωναν την νύχτα μπροστά από το άβατον και περίμεναν να ακούσουν τα βήματα του Θεού, σημάδι ότι θα θεραπεύονταν. Μήπως όμως δεν έκαναν το ίδιο μέχρι πρόσφατα οι Χριστιανοί που ξάπλωναν μπροστά από τα Ιερά Βήματα των ίδιων χώρων. Μήπως δεν κάνουν το ίδιο αυτοί που μέχρι τις μέρες μας πηγαίνουν στο άγιο Νικήτα και ξαγρυπνούν αναμένοντας να ακουστεί ο ήχος από τα πέταλα του αλόγου του ως σημάδι ότι εισακούστηκαν οι προσευχές τους; Οι ίδιες προαιώνιες ανάγκες οδηγούσαν και οδηγούν τους ανθρώπους στα σπήλαια. Οι ίδιες ανάγκες κατά βάθος οδηγούν και εσάς σήμερα να γνωρίσετε την αρχέγονη μήτρα του λαϊκού και όχι μόνο πολιτισμού μας και πιστεύω ότι όταν βρεθείτε στους απόκοσμους αυτούς χώρους αν τείνετε τα ευήκοα ώτα της ψυχής σας ίσως ν΄ ακούσετε τα βήματα του αλόγου του Αγίου Νικήτα, ίσως ν΄ ακούσετε τα βήματα του Ασκληπιού, ίσως ν΄ ακούσετε τα βήματα του Θεού. Ίσως όμως ν΄ ακούσετε και το δυσκολότερο:
Τα δικά σας βήματα!
(Ομιλία στον Σπηλαιολογικό Όμιλο Κρήτης, το 2011. Ανέκδοτη)
*Σημείωση: Οι απόψεις των αρθρογράφων αποτελούν προσωπικές θέσεις και δεν αποτελούν τυχόν θέσεις του newshub.gr
-
27 Μαρτιου 2024, 13:10Κρήτη: Τέσσερα ξενοδοχεία βγαίνουν στο σφυρί τον Απρίλιο σε Ρέθυμνο, Πλακιά και Χερσόνησο
-
27 Μαρτιου 2024, 07:59Λασίθι: Κινητοποίηση της Πυροσβεστικής για φωτιά στη Σητεία- Σε ύφεση το πύρινο μέτωπο
-
27 Μαρτιου 2024, 09:40Βολές στο κέντρο... της Τετάρτης!
-
27 Μαρτιου 2024, 21:07«Έφυγε» από τη ζωή ο Μιχάλης Χαραλαμπίδης
-
27 Μαρτιου 2024, 10:56Τουριστική εκπαίδευση: Τι απάντησε το Υπουργείο στα αιτήματα των ξενοδοχοϋπαλλήλων της Κρήτης
-
27 Μαρτιου 2024, 12:10Επιτυχημένη η Ημέρα Καριέρας της Σ.Α.Ε.Κ Τουρισμού Κρήτης (ΦΩΤΟ)