Ο Μοντεσκιέ, η δεδηλωμένη και ο Κρέων

Il n'y a point encore de liberté si la puissance de juger n'est pas séparée de la puissance législative et de l'exécutrice.

— Montesquieu, De l’Esprit des Lois, Livre XI, Chapitre 6

Η θεωρία της διάκρισης των εξουσιών αποτελεί θεμέλιο της πολιτικής φιλοσοφίας και της συνταγματικής σκέψης από τον Μοντεσκιέ έως τις σύγχρονες δημοκρατίες. Στο έργο του Το πνεύμα των νόμων (Montesquieu, De l’esprit des lois, 1748), ο Μοντεσκιέ διατύπωσε την αρχή της θεσμικής διαφοροποίησης της νομοθετικής, της εκτελεστικής και της δικαστικής λειτουργίας, ως προϋπόθεση για την αποτροπή της συγκέντρωσης εξουσίας και τη διασφάλιση της ατομικής ελευθερίας. Η νομοθετική εξουσία έχει ως αποστολή τη θέσπιση των νόμων, η εκτελεστική την εφαρμογή τους, ενώ η δικαστική επιφορτίζεται με την ερμηνεία και τον έλεγχό τους. Ο διακριτός και αλληλοελεγκτικός χαρακτήρας των τριών αυτών λειτουργιών συνιστά θεμελιώδη μηχανισμό αποτροπής της τυραννίας και της αυθαιρεσίας.

Πέραν της κλασικής θεωρίας περί διάκρισης των εξουσιών, ο Μοντεσκιέ στο έργο του Πνεύμα των Νόμων αναφέρεται εκτενώς σε μια σειρά κοινωνικών, οικονομικών, ηθικών και πολιτισμικών παραμέτρων που επηρεάζουν τη διακυβέρνηση και τη λειτουργία των νόμων, επισημαίνοντας ότι οι θεσμοί πρέπει να προσαρμόζονται στα ήθη και τα έθιμα των πολιτών, στην οικονομική οργάνωση, στη χρήση του νομίσματος, στην κατανομή πλούτου και στις εμπορικές συναλλαγές, ενώ παράλληλα λαμβάνεται υπόψη η γεωγραφία και το κλίμα που διαμορφώνουν χαρακτήρες και κοινωνικές πρακτικές, καθώς και η θρησκεία, η οποία μπορεί να ενισχύσει ή να υπονομεύσει τη συνοχή της κοινωνίας, αποδεικνύοντας ότι η σταθερότητα, η δικαιοσύνη και η ελευθερία απαιτούν τη σύνθεση θεσμικών, κοινωνικών, οικονομικών και ηθικών παραμέτρων, ενισχύοντας την διαχρονική αξία του έργου του για την ορθολογική οργάνωση του κράτους.

Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Μοντεσκιέ διαμόρφωσε τη θεωρία του εντός του πλαισίου της απολυταρχικής Γαλλίας του 18ου αιώνα, όπου η κρατική εξουσία συγκεντρωνόταν στο πρόσωπο του μονάρχη. Συνεπώς, η σύλληψή του δεν αντανακλούσε μια υφιστάμενη δημοκρατική πραγματικότητα, αλλά συγκροτούσε ένα κανονιστικό πρότυπο πολιτειακής οργάνωσης που απέβλεπε στον περιορισμό της μοναρχικής αυθαιρεσίας.

 Επηρεασμένος από το αγγλικό συνταγματικό σύστημα που διαμορφώθηκε μετά την Ένδοξη Επανάσταση του 1688, ο Μοντεσκιέ ανέδειξε την ανάγκη ύπαρξης μιας νομοθετικής εξουσίας διττής σύνθεσης.

Η θεωρητική του αναφορά αντλείται από το αγγλικό κοινοβουλευτικό μοντέλο, όπου η εξουσία κατανέμονταν ανάμεσα στη Βουλή των Λόρδων και τη Βουλή των Κοινοτήτων. Στη Βουλή των Κοινοτήτων συμμετείχαν εκπρόσωποι των πολιτών, οι οποίοι εκλέγονταν από περιορισμένο εκλογικό σώμα με περιουσιακά και κοινωνικά κριτήρια. Το εκλογικό σύστημα, επομένως, δεν συνιστούσε καθολική και ισότιμη συμμετοχή, αλλά αντανακλούσε τις κοινωνικοοικονομικές δομές και αντιλήψεις της εποχής, συνδέοντας το δικαίωμα πολιτικής εκπροσώπησης με την ιδιοκτησία και το κοινωνικό κύρος. Παρά τους ιστορικούς αυτούς περιορισμούς, το αγγλικό πρότυπο ενσάρκωνε για τον Μοντεσκιέ μια πρώιμη μορφή πολιτικής ελευθερίας, καθώς η διάρθρωση αυτή στόχευε στην επίτευξη ισορροπίας μεταξύ των κοινωνικών τάξεων και στη θεσμική αποτροπή της συγκέντρωσης πολιτικής ισχύος σε ένα μόνο όργανο και ως αυτόνομος και αντισταθμιστικός θεσμός έναντι της εκτελεστικής, επιτυγχάνοντας έτσι έναν ουσιώδη διαχωρισμό των λειτουργιών του κράτους.

Επίσης, η έννοια της δικαστικής εξουσίας στον Μοντεσκιέ δεν ταυτίζεται με τη σύγχρονη αντίληψη περί ανεξάρτητης και ενεργητικής δικαιοσύνης. Στη θεωρητική του σύλληψη, η δικαστική εξουσία συνιστά μία «άφωνη» και ουδέτερη λειτουργία, η οποία περιορίζεται στην απλή εφαρμογή των νόμων που θεσπίζει η νομοθετική εξουσία, χωρίς διακριτική ευχέρεια ή δημιουργική ερμηνεία. Όπως χαρακτηριστικά σημειώνει, «οι δικαστές είναι απλώς το στόμα που προφέρει τα λόγια του νόμου». Με αυτή τη διατύπωση, ο Μοντεσκιέ επιδιώκει να αναδείξει την ανάγκη αποσύνδεσης της απονομής της δικαιοσύνης από κάθε μορφή προσωπικής αυθαιρεσίας, θεωρώντας τη δικαστική λειτουργία ως θεσμικό μηχανισμό ορθολογικής και αντικειμενικής εφαρμογής του δικαίου.

Η δικαιοσύνη, επομένως, δεν είχε τον θεσμικό ρόλο ελέγχου των άλλων δύο εξουσιών που της αναγνωρίζεται σήμερα, αλλά λειτουργούσε ως μηχανισμός κατοχύρωσης της νομιμότητας των πράξεων βάσει της βούλησης του νομοθέτη.

Η σύγχρονη δικαστική εξουσία, ωστόσο, έχει εξελιχθεί σε έναν πολύ ευρύτερο και ενεργότερο θεσμό. Στα δημοκρατικά συνταγματικά πολιτεύματα, η δικαιοσύνη δεν περιορίζεται πλέον στην εφαρμογή του νόμου, αλλά ασκεί ουσιαστικό έλεγχο συνταγματικότητας και νομιμότητας των πράξεων των άλλων δύο εξουσιών. Οι δικαστές διαθέτουν τη δυνατότητα να ακυρώνουν νόμους ή διοικητικές πράξεις που αντίκεινται στο Σύνταγμα και λειτουργούν ως θεματοφύλακες των θεμελιωδών δικαιωμάτων και της συνταγματικής τάξης. Έτσι, η δικαστική λειτουργία μετασχηματίστηκε από μια παθητική και περιορισμένη εξουσία σε ενεργό και αυτοτελή θεσμό ελέγχου, θεμελιώνοντας την αρχή του κράτους δικαίου και της θεσμικής ισορροπίας.

Στη σύγχρονη δημοκρατία, όμως, η εφαρμογή αυτής της θεωρίας συναντά προκλήσεις, ιδιαίτερα στα κοινοβουλευτικά συστήματα με δεδηλωμένη πλειοψηφία. Σε αυτά τα συστήματα, η εκτελεστική εξουσία προέρχεται από την πλειοψηφία της Βουλής, γεγονός που οδηγεί σε στενή συνεργασία νομοθετικής και εκτελεστικής εξουσίας. Η πρακτική αυτή, απαραίτητη για τη λειτουργία και τη σταθερότητα της κυβέρνησης, περιορίζει την ανεξαρτησία των εξουσιών όπως την είχε προβλέψει ο Μοντεσκιέ. Η δεδηλωμένη εξασφαλίζει ότι η κυβέρνηση μπορεί να νομοθετεί και να εφαρμόζει πολιτικές χωρίς συνεχή κίνδυνο πτώσης, αλλά ταυτόχρονα δημιουργεί μία «ένωση εξουσιών» που θεωρητικά δεν θα έπρεπε να υπάρχει.

Στο πλαίσιο αυτό, η δικαστική εξουσία παραμένει υποχρεωμένη να απονέμει «δικαιοσύνη» με βάση τη νομοθετική πλειοψηφία και τους νόμους που θεσπίζονται σύμφωνα με τη δεδηλωμένη. Η υποχρέωση αυτή σημαίνει ότι, παρόλο που τα δικαστήρια είναι ανεξάρτητα, εφαρμόζουν το νομοθετικό πλαίσιο που προκύπτει από τη συνεργασία κυβέρνησης και Βουλής, περιορίζοντας σε κάποιο βαθμό την ελευθερία που θεωρητικά θα προσέφερε η πλήρης διάκριση εξουσιών.

Σήμερα η απονομή της δικαιοσύνης οργανώνεται σε τρεις κύριες βαθμίδες —πρωτοδικεία, εφετεία και Άρειο Πάγο— που διασφαλίζουν την αναθεώρηση και την ορθότητα των δικαστικών αποφάσεων. Παράλληλα, ειδικά ανώτατα δικαστήρια, όπως το Συμβούλιο της Επικρατείας, το Ελεγκτικό Συνέδριο και το Ανώτατο Ειδικό Δικαστήριο του άρθρου 100 του Συντάγματος, εγγυώνται τον έλεγχο της συνταγματικότητας, της νομιμότητας και της δημοσιονομικής διαχείρισης του κράτους. Η πολυεπίπεδη αυτή δομή αποσκοπεί στη θεσμική ισορροπία και στη διασφάλιση της ανεξαρτησίας της δικαστικής εξουσίας, αναδεικνύοντας την πρακτική εφαρμογή της θεωρίας του Μοντεσκιέ στο ελληνικό συνταγματικό πλαίσιο.

Στη σύγχρονη πολιτική επιστήμη, αρκετοί μελετητές έχουν επισημάνει τα όρια της κλασικής θεωρίας της διάκρισης εξουσιών. Ο Arend Lijphart (Patterns of Democracy, 1999) διακρίνει μεταξύ πλειοψηφικών και συνασπιστικών δημοκρατιών, τονίζοντας ότι στις πρώτες η δεδηλωμένη πλειοψηφία ενισχύει τη συγκέντρωση εξουσιών, ενώ στις δεύτερες η κατανομή εξουσιών και οι μηχανισμοί ελέγχου είναι πιο ισχυροί. Ο Giovanni Sartori (Parties and Party Systems ,1976)  επισημαίνει ότι η πολυκομματική δυναμική μπορεί να δημιουργεί πολιτική αστάθεια, αλλά ταυτόχρονα ενισχύει τους μηχανισμούς ελέγχου, ενώ σε μονοκομματικές ή ισχυρές κυβερνητικές πλειοψηφίες η συνεργασία νομοθετικής και εκτελεστικής εξουσίας μπορεί να υπονομεύσει την ουσιαστική διάκριση εξουσιών. Ο Peter Mair (Ruling the Void: The Hollowing of Western Democracy, 2013) τονίζει σε αυτό το έργο την απομάκρυνση των πολιτών από τα πολιτικά κόμματα και τη δημοκρατική διαδικασία, υπογραμμίζοντας τις συνέπειες της αποδυνάμωσης της πολιτικής εκπροσώπησης και της ενίσχυσης του εκτελεστικού κλάδου μέσω της δεδηλωμένης πλειοψηφίας. Επισημαίνει ότι χωρίς ενίσχυση των θεσμών ελέγχου, όπως η ανεξάρτητη δικαιοσύνη και οι κοινοβουλευτικές επιτροπές, η δημοκρατία κινδυνεύει να αδειάσει από το περιεχόμενό της.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση προσθέτει μια ακόμη διάσταση στο ζήτημα. Στην ΕΕ, η νομοθετική διαδικασία βασίζεται σε κανονισμούς και οδηγίες, με το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο της ΕΕ (ή Συμβούλιο Υπουργών)  να συμμετέχουν στη νομοθέτηση αλλά η Ευρωπαϊκή Επιτροπή να έχει πρωτοβουλία και συμμετοχή στη διαμόρφωση των νόμων. Εδώ η εκτελεστική εξουσία συμμετέχει ενεργά στη νομοθετική διαδικασία, ενώ η έννοια της δεδηλωμένης πλειοψηφίας δεν υπάρχει· η συναίνεση και οι διαπραγματεύσεις μεταξύ κρατών-μελών αντικαθιστούν την κοινοβουλευτική πλειοψηφία. Η δικαστική εξουσία, μέσω του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης του Λουξεμβούργου, διατηρεί υψηλή αυτονομία, διασφαλίζοντας την εφαρμογή των νόμων και ελέγχοντας τις αυθαίρετες αποφάσεις των ευρωπαϊκών θεσμών. Η ΕΕ αποτελεί, έτσι, ένα παράδειγμα «αναθεωρημένης» διάκρισης εξουσιών σε υπερεθνικό επίπεδο.

Παρά τα θεσμικά όρια που επιβάλλει η δεδηλωμένη και η εκτελεστική υπεροχή, η δικαστική εξουσία διατηρεί πάντοτε έναν χώρο διακριτικής ευχέρειας. Όταν το επιβάλλει η κοινωνική πραγματικότητα ή η προστασία θεμελιωδών δικαιωμάτων, η δικαιοσύνη μπορεί να αναζητήσει νομικές φόρμουλες που ικανοποιούν δίκαια αιτήματα πολιτών χωρίς να παραβιάζουν το γράμμα του νόμου. Αυτή η «δημιουργική ευαισθησία» της δικαιοσύνης αποδεικνύει ότι οι θεσμοί, όσο δεσμευμένοι κι αν φαίνονται, δεν είναι ποτέ απολύτως άκαμπτοι.

Ας φανταστούμε τώρα ότι ο Κρέων ζει στην Ελλάδα του 2025. Στη σύγχρονη πραγματικότητα, ο Κρέων θα χαρακτηριζόταν ως αυταρχικός ηγέτης, που επιμένει στην αυστηρή τήρηση των νόμων και την ενίσχυση της κρατικής εξουσίας, συχνά εις βάρος της ηθικής ή κοινωνικής ευαισθησίας. Η ηθική και η προσωπική κρίση φαίνονται γι’ αυτόν δευτερεύουσες μπροστά στην ανάγκη διατήρησης της τάξης και της εξουσίας.

Στη σύγχρονη πολιτική σκηνή της Ελλάδας του 2025, τα ΜΜΕ θα παρουσίαζαν τον Κρέοντα με έντονα πολωτικό τρόπο. Τα φιλελεύθερα και προοδευτικά μέσα θα τον χαρακτήριζαν ως αυταρχικό και ακαμψο ηγέτη, επικεντρώνοντας στην εμμονή του στην τυφλή εφαρμογή των νόμων και στην έλλειψη ευαισθησίας απέναντι σε κοινωνικά ή ηθικά ζητήματα. Αντιθέτως, συντηρητικά ή ακροδεξιά μέσα θα επαινούσαν την αποφασιστικότητα και την πειθαρχία του, τονίζοντας την αφοσίωσή του στην τάξη, την ασφάλεια και τη σταθερότητα της πολιτείας. Παράλληλα, μέσα κοινωνικής κριτικής και σατιρικά έντυπα θα παρουσίαζαν τον Κρέοντα ως καρικατούρα αυστηρού και ανελαστικού ηγέτη, σχολιάζοντας ειρωνικά την εμμονή του στους κανόνες και την αδυναμία του να αναγνωρίσει την ηθική διάσταση της δικαιοσύνης. 

Η εικόνα του Κρέοντα στην πολιτική σκηνή της σύγχρονης Ελλάδας θα αποτελούσε παράδειγμα των κινδύνων που δημιουργεί η υπερβολική συγκέντρωση εξουσίας και η ακαμψία στην εφαρμογή του νόμου.

Η σύγκρουση Κρέοντα και Αντιγόνης, σε συνδυασμό με τη δεδηλωμένη και τη σύγχρονη εφαρμογή της διάκρισης εξουσιών, αναδεικνύει τη διαχρονική ανάγκη ισορροπίας μεταξύ νόμου, ηθικής και θεσμών ελέγχου. Η τραγωδία και η πολιτική θεωρία συγκλίνουν στην αναγνώριση ότι η εφαρμογή του νόμου χωρίς ηθικό κριτήριο ή θεσμικό έλεγχο μπορεί να οδηγήσει σε αυθαιρεσία και κοινωνικά τραγικά αποτελέσματα. 

Η δικαιοσύνη, ακόμα και μέσα σε αυστηρά θεσμικά πλαίσια, παραμένει φορέας ηθικής και κοινωνικής ευαισθησίας. Η εφαρμογή των νόμων αποκτά πλήρη νόημα μόνο όταν συνδυάζεται με κριτήριο δικαίου και αίσθηση ανθρωπιάς.

Η εφαρμογή λοιπόν της θεωρίας της διάκρισης των εξουσιών παραμένει ζήτημα ισορροπίας μεταξύ θεσμικού ελέγχου, δημοκρατικής νομιμοποίησης και ηθικού κριτηρίου, επιβεβαιώνοντας τη διαχρονική αξία της σκέψης του Μοντεσκιέ.