Ταξίδι στην άκρη της εξουσίας

 Ἔχει δ’ ἀπορίαν τί δεῖ τὸ κύριον εἶναι τῆς πόλεως ἢ γάρ τοι τὸ πλῆθος, ἢ τοὺς πλουσίους, ἢ τοὺς ἐπιεικεῖς, ἢ τὸν βέλτιστον ἕνα πάντων, ἢ τύραννον

- Αριστοτέλης, Πολιτικά, 1281a

Τι συμβαίνει με τον κόσμο αυτόν, με τις πόλεις και τους ηγέτες που νομίζουν ότι κατέχουν την εξουσία; Οι πρόεδροι μιλούν για ενότητα, οι ηγέτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης για ευρωπαϊκή κυριαρχία, κι όμως όλα μοιάζουν σαν ένα πολύπλοκο παιχνίδι σκιών. Τα δίκτυα, οι αγορές, οι πλατφόρμες τρέχουν ανεξέλεγκτα και το πλήθος δημιουργεί, αντιδρά, συνεργάζεται, χωρίς να περιμένει κανέναν άριστο να του δώσει οδηγίες. Η αρετή και η σοφία των ηγετών δεν αρκούν πάντα, και η εξουσία είναι διάχυτη, πολύ πιο πολύπλοκη από ό,τι φαντάζεται κανείς. Κι έτσι, οι κοινωνίες κινούνται ανάμεσα στην αναζήτηση καθοδήγησης και στη δύναμη των δικτύων, χωρίς να ξέρουν ποιο θα επικρατήσει.

Από τον Αριστοτέλη ως τον σημερινό κόσμο, το ερώτημα της κυριαρχίας δεν άλλαξε. «Τί δεῖ τὸ κύριον εἶναι τῆς πόλεως;» ρωτούσε. Ποιος πρέπει να κυβερνά, με ποια νομιμοποίηση και για ποιο σκοπό; Ο ένας άριστος, οι ενάρετοι λίγοι, το πλήθος των πολιτών ή ένας τύραννος που επιβάλλει τη βούλησή του; Στην αρχαιότητα, η πόλις υπήρχε για το κοινό καλό, και η αρετή των ηγετών καθόριζε την ποιότητα της ζωής των πολιτών. Το πλήθος, χωρίς τη σωστή καθοδήγηση, μπορούσε να εκτραπεί, να πέσει σε οχλοκρατία, να χάσει το μέτρο. Οι λίγοι άριστοι ήταν η ασπίδα της πόλης.

Σήμερα, όμως, η κυριαρχία έχει αποδιαρθρωθεί. Δεν υπάρχει πλέον ένας κεντρικός άρχοντας που να συγκεντρώνει όλη την εξουσία. Οι αγορές, τα δίκτυα επικοινωνίας, οι υπερεθνικοί θεσμοί και οι ψηφιακές πλατφόρμες λειτουργούν ως διάχυτες δυνάμεις, πέρα από τις παραδοσιακές κατηγορίες εξουσίας. Το πλήθος, η πολλαπλότητα των κοινωνικών υποκειμένων, είναι η πραγματική κινητήρια δύναμη της ιστορίας, χωρίς να εκπροσωπείται από κάποιον άρχοντα ή θεσμό. Η δημιουργικότητα, η ευφυΐα και η συνεργασία του καθορίζουν πλέον την εξέλιξη, παρά οι ηγετικές αρετές ενός ή λίγων ανθρώπων.

Κοιτάζοντας τον δυτικό κόσμο, στις Ηνωμένες Πολιτείες, η προσδοκία του «άριστου ηγέτη» παραμένει ισχυρή. Ο πρόεδρος προβάλλεται ως πατέρας του έθνους, επικεφαλής του στρατού, η προσωποποίηση των αξιών και της ενότητας. Ταυτόχρονα, η εξουσία είναι κατακερματισμένη: στο Κογκρέσο, στα δικαστήρια, στις Πολιτείες, στις μεγάλες επιχειρήσεις και τις τεχνολογικές πλατφόρμες. Ο Τραμπ κινητοποίησε μεγάλα κομμάτια της κοινωνίας με χαρισματικό, λαϊκιστικό λόγο, αψηφώντας τα θεσμικά όρια. Ο Μπάιντεν προσπάθησε να ενσαρκώσει την ενωτική, αριστοτελική διάσταση. Αλλά η πόλωση, οι κοινωνικές διαιρέσεις, η δύναμη των Big Tech και των αγορών δείχνουν τα όρια του παραδοσιακού μοντέλου ηγεσίας. Η πραγματική ισχύς πια δεν κατοικεί μόνο σε πρόσωπα.

Στην Ευρωπαϊκή Ένωση, η εικόνα είναι ακόμη πιο περίπλοκη. Η Ένωση δεν είναι κράτος, ούτε απλή διεθνής οργάνωση. Είναι πολυκεντρική, με εξουσία διαμοιρασμένη ανάμεσα σε εθνικές κυβερνήσεις και υπερεθνικούς θεσμούς. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Συμβούλιο συνδιαμορφώνουν την πολιτική, αλλά η πραγματική ισχύς συχνά παραμένει στους εθνικούς ηγέτες. Σε κρίσεις, όπως η ύφεση του 2008, η πανδημία ή η ενεργειακή κρίση μετά τον πόλεμο στην Ουκρανία, οι αποφάσεις πάρθηκαν μέσα από διαπραγματεύσεις και προσωρινά συμβιβαστικά σχήματα. Η Ένωση εμφανίζεται ισχυρή ως οικονομικός μηχανισμός, αλλά αδύναμη ως πολιτικό υποκείμενο. Το λεγόμενο «δημοκρατικό έλλειμμα» είναι η απόδειξη ότι η πολιτική κυριαρχία δεν έχει έναν σαφή φορέα.

Πέρα από ΗΠΑ και ΕΕ, ο ευρύτερος δυτικός κόσμος παρουσιάζει παραλλαγές. Στον Καναδά, η εξουσία περιστρέφεται γύρω από τον πρωθυπουργό, αλλά περιορίζεται από τις αγορές και την επιρροή των ΗΠΑ. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, το Brexit υποσχέθηκε επαναφορά εθνικής κυριαρχίας, αλλά αποκάλυψε την εξάρτηση από διεθνείς αγορές και εμπορικές συμφωνίες. Στη Λατινική Αμερική, οι χαρισματικοί ηγέτες προσωποποιούν την ελπίδα ή την τάξη, αλλά η οικονομική αστάθεια και η επιρροή διεθνών θεσμών περιορίζουν την αυτονομία τους. Σ’ όλα αυτά τα παραδείγματα, οι κοινωνίες αναζητούν ηγεσία και ταυτόχρονα αντιμετωπίζουν την πραγματικότητα της διάχυτης, δικτυωμένης εξουσίας.

Κοιτάζοντας εκτός Δύσης, Ρωσία και Κίνα λειτουργούν σαν καθρέφτες. Στη Ρωσία, η εξουσία συγκεντρώνεται σε ένα πρόσωπο. Ο πρόεδρος εμφανίζεται ως εγγυητής του έθνους, μια μορφή «ενός άριστου» που επιβάλλει τάξη. Η πραγματικότητα όμως απέχει από την αριστοτελική αρετή· η κυριαρχία στηρίζεται σε στρατιωτική ισχύ, έλεγχο της πληροφόρησης και εθνικιστική ρητορική. Η Κίνα, από την άλλη, συνδυάζει τεχνοκρατία και ψηφιακή επιτήρηση. Η ηγεσία είναι συλλογική, οργανώνεται μέσω του Κομμουνιστικού Κόμματος, ελέγχει δίκτυα και αγορές. Τα δυτικά κράτη δυσκολεύονται να ρυθμίσουν τις πλατφόρμες και τις αγορές, ενώ η Κίνα επιβάλλει έλεγχο. Η Ρωσία δείχνει τα όρια της συγκεντρωτικής εξουσίας, η Κίνα την εναρμόνιση τεχνολογίας και κράτους· η Δύση κινείται ανάμεσα σε αυτά τα άκρα.

Η αριστοτελική λογική υπενθυμίζει ότι η πολιτική χωρίς ηθικό προσανατολισμό κινδυνεύει να εκτραπεί. Η πολιτική αρετή των ηγετών ήταν κάποτε το φίλτρο που κρατούσε την πόλη στον δρόμο του κοινού καλού. Σήμερα, η θεωρία του πλήθους δείχνει ότι η συλλογική δύναμη, η αυτοοργάνωση, η συνεργασία και η δημιουργικότητα μπορούν να υπερβούν την ατομική ηγεσία. Το πλήθος δεν χρειάζεται έναν ενάρετο κυβερνήτη· η δύναμη βρίσκεται στη διάχυση, στα δίκτυα, στις κοινότητες. Η αρετή αντικαθίσταται από τη συλλογική ευφυΐα, η καθοδήγηση από την αυτορρύθμιση.

Στον δυτικό κόσμο του 2025, η ένταση μεταξύ αρετής και πλήθους είναι καθημερινή πραγματικότητα. Οι ηγέτες εξακολουθούν να θεωρούνται αναγκαίοι για καθοδήγηση, ενώ ταυτόχρονα οι δικτυωμένες, οριζόντιες κινητοποιήσεις συχνά καθορίζουν το αποτέλεσμα. Η ισχύς δεν κατοικεί πια μόνο σε πρόσωπα ή θεσμούς. Το μέλλον ανήκει σε όσους καταφέρουν να συνδυάσουν την ηθική καθοδήγηση με τη συλλογική δύναμη του πλήθους. Όχι ένας άρχοντας ή λίγοι ενάρετοι, αλλά το ίδιο το δίκτυο της κοινωνίας, η συνεχής αλληλεπίδραση, οι μικρές αποφάσεις, οι αντιστάσεις και οι συνεργασίες που διαμορφώνουν τη νέα τάξη πραγμάτων.

Το πλήθος δεν είναι πλέον απλώς μάζα· είναι παραγωγική δύναμη. Δημιουργεί γνώση, πολιτισμό, κοινωνικές σχέσεις, ακόμα και νέα μορφή πολιτικής νομιμοποίησης. Από τις πλατείες κατά της λιτότητας ως τα κινήματα για το κλίμα, οι άνθρωποι μαθαίνουν να αυτο-οργανώνονται, να κινητοποιούνται χωρίς ηγεσία και να απαιτούν δικαιοσύνη και ελευθερία. Οι ψηφιακές πλατφόρμες διευκολύνουν αυτή την κινητοποίηση, καθιστώντας δυνατή την οριζόντια επικοινωνία, την ταχύτατη διάχυση ιδεών και τη συνδημιουργία στρατηγικών αντίστασης.

Κι όμως, η αριστοτελική σκέψη παραμένει χρήσιμη. Υπάρχει ακόμα ανάγκη για ηγεσία που υπηρετεί το κοινό καλό. Το πλήθος χρειάζεται ένα μέτρο, ένα φίλτρο ηθικής και γνώσης, ειδάλλως κινδυνεύει να παρασυρθεί από άμεσες επιθυμίες, να πέσει στην ακαταστασία ή τη λαϊκή εκδικητικότητα. Ο συνδυασμός αρετής και πλήθους είναι το κρίσιμο στοιχείο, η ηγεσία που καθοδηγεί με γνώση και ηθική, μαζί με την ενεργητική συμμετοχή του πλήθους, δημιουργεί μια δυναμική πολιτική τάξη, ευέλικτη και ανθεκτική.

Η σύγχρονη διάχυτη εξουσία αποκαλύπτει τα όρια των παραδοσιακών θεσμών. Οι αγορές, οι υπερεθνικοί οργανισμοί, τα κοινωνικά δίκτυα λειτουργούν ανεξάρτητα από την κρατική νομιμοποίηση. Η παγκοσμιοποίηση και η ψηφιοποίηση έχουν φέρει έναν κόσμο όπου η κυριαρχία δεν είναι μονοσήμαντη· δεν ανήκει σε ένα κράτος, έναν πρόεδρο ή μια επιτροπή, αλλά σε πολύπλοκα δίκτυα σχέσεων, συμφερόντων και τεχνολογικών υποδομών. Η πολιτική πρέπει να προσαρμοστεί σε αυτή τη νέα πραγματικότητα: όχι μόνο ποιος κυβερνά, αλλά πώς η συλλογική δράση του πλήθους και η καθοδήγηση της ηγεσίας μπορούν να συνεργαστούν για ένα δίκαιο και βιώσιμο αποτέλεσμα.

Στην πράξη, το μέλλον απαιτεί ευελιξία, διάχυτη λήψη αποφάσεων και συμμετοχή των πολιτών σε όλα τα επίπεδα. Οι κοινωνίες που θα καταφέρουν να συνδυάσουν τις αριστοτελικές επιδιώξεις αρετής με τη δύναμη του πλήθους θα είναι αυτές που θα επιβιώσουν, θα καινοτομήσουν και θα διαμορφώσουν νέες μορφές κυριαρχίας. Η ηθική καθοδήγηση χωρίς συμμετοχή είναι ανεπαρκής· η συλλογική δύναμη χωρίς μέτρο οδηγεί σε χάος. Το μυστικό βρίσκεται στην ισορροπία, στην ταυτόχρονη αναγνώριση της ανάγκης για ηγεσία και της δύναμης της οριζόντιας συμμετοχής.

Ωστόσο, η δύναμη του πλήθους κρύβει παγίδες που δεν είναι πάντοτε ορατές. Η αυτο-οργάνωση μπορεί να γεννά δημιουργικότητα, αλλά είναι ταυτόχρονα ευάλωτη σε αφηγήσεις που στήνονται τεχνητά, σε λόγους που υποδύονται τη φωνή του πλήθους ενώ στην πραγματικότητα το χειραγωγούν. Η προπαγάνδα δεν περιορίζεται πλέον σε κρατικά μέσα· διαχέεται μέσω αλγορίθμων, μέσω «ειδήσεων» που αναπαράγονται χωρίς έλεγχο, μέσω εικόνων και συνθημάτων που διαμορφώνουν συνειδήσεις πριν καν υπάρξει κριτική σκέψη.

Εδώ αναδύεται η πιο λεπτή, φιλοσοφική πρόκληση: η ελευθερία του λόγου δεν αρκεί, αν δεν συνοδεύεται από την ελευθερία της σκέψης. Υπάρχουν ρητορικές φωνές που εγκλωβίζουν το πλήθος επικαλούμενες αποκλειστικά το δικαίωμα της ελευθερίας του λόγου, παραβλέποντας ότι χωρίς εσωτερική επαγρύπνηση αυτή μπορεί να μετατραπεί σε εργαλείο χειραγώγησης. Όπως έγραψε ο Søren Kierkegaard: «Οι άνθρωποι απαιτούν ελευθερία λόγου σαν αντιστάθμισμα στην ελευθερία σκέψης που σπάνια χρησιμοποιούν.»

Η φωνή που ακούγεται δεν είναι τίποτε αν δεν στηρίζεται σε προσωπική ευθύνη για την πραγματική αναζήτηση της αλήθειας. Το πλήθος μπορεί να ενωθεί για να αλλάξει τον κόσμο· μπορεί όμως εξίσου εύκολα να αιχμαλωτιστεί από τις ίδιες του τις κραυγές, αν δεν ασκηθεί στην κριτική και αν δεν αναζητήσει το μέτρο. Η αυτο-οργάνωση χωρίς σκέψη κινδυνεύει να γίνει αυτο-παγίδευση.

Όμως το μέλλον της πολιτικής ζωής δεν μπορεί να στηριχθεί μόνο στη διάχυση της εξουσίας· απαιτείται θεσμικός έλεγχος. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση, η διακυβέρνηση ασκείται κυρίως μέσω κανονισμών και οδηγιών που δεσμεύουν άμεσα ή έμμεσα τα κράτη μέλη. Η Κομισιόν, η οποία έχει την αποκλειστική αρμοδιότητα να τα προτείνει, δεν εκλέγεται από τους πολίτες. Ακόμη και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το μόνο όργανο με άμεση δημοκρατική νομιμοποίηση, δεν διαθέτει ουσιαστική νομοθετική πρωτοβουλία· περιορίζεται σε σπάνιες απορρίψεις ή τροποποιήσεις προτάσεων της Κομισιόν και κυρίως σε πολιτικά ψηφίσματα, με τα οποία καταδικάζει «εχθρούς» και επιβραβεύει «φίλους».  Έτσι, το θεσμικό πλαίσιο της Ένωσης φανερώνει μια μόνιμη αντίφαση: η ΕΕ κατηγορεί άλλα κράτη για αυταρχισμό, ενώ το μόνο εκλεγμένο σώμα της στερείται της ουσιαστικής δυνατότητας να κυβερνά.

Το ερώτημα του Αριστοτέλη —«τί δεῖ τὸ κύριον εἶναι τῆς πόλεως;»— επιστρέφει με νέα οξύτητα: ποιος ελέγχει αυτόν που κυβερνά μέσα από δίκτυα κανόνων και τεχνοκρατικών αποφάσεων; Χωρίς ουσιαστική δημοκρατική λογοδοσία, ούτε η αρετή ούτε το πλήθος επαρκούν. Η ισορροπία του μέλλοντος θα κριθεί από το αν οι κοινωνίες καταφέρουν να επιβάλουν έλεγχο και συμμετοχή ακόμη και σε υπερεθνικές μορφές εξουσίας, ώστε η πολιτική να υπηρετεί πράγματι το κοινό καλό.

Διότι η ελευθερία δεν εξασφαλίζεται απλώς με τη θέσπιση θεσμών, αλλά με τη διαρκή επαγρύπνηση απέναντι σε αυτούς. Η εκτελεστική και η νομοθετική εξουσία, όσο αναγκαίες κι αν είναι, φέρουν μέσα τους τον σπόρο της αυθαιρεσίας, αν μείνουν ανεξέλεγκτες. Ο συνεχής έλεγχος τους δεν αποτελεί τεχνική λεπτομέρεια, αλλά κοινωνική απαίτηση: μόνο μέσα από τη διαρκή δοκιμασία της λογοδοσίας μπορούν να αποφύγουν τη μετατροπή τους από όργανα του κοινού συμφέροντος σε μηχανισμούς επιβολής.